Τα αρχαία του Μετρό Θεσσαλονίκης στα Wikileaks

Ως γνωστόν, εκεί όπου εκτείνεται σήμερα το ΑΠΘ μέχρι το Καυταντζόγλειο βρισκόταν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο της Ευρώπης, μέχρι την καταστροφή του κατά τη διάρκεια και μετά την Κατοχή.

To 2007, όταν είχαν ήδη ξεκινήσει τα έργα του μετρό στο σταθμό Συντριβανίου, η “αρχαιολογική σκαπάνη”, έπεσε πάνω στους τους πρώτους εβραϊκούς τάφους. Δεν είμαι σίγουρος αν οι φωτογραφίες του αργος δείχνουν το Παλιό Εβραϊκό Νεκροταφείο, αλλά οι διάφοροι blogger της εποχής επισημαίνουν το damage control και την αμήχανη σιωπή.

2007, από https://argos.wordpress.com/2007/04/15/necropolis_2/

Εκείνες οι ανακαλύψεις δημιούργησαν μια έντονη κινητικότητα εκτός Ελλάδας – μιας και εντός η υπόθεση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος του νεκροταφείου θεωρούνταν τελειωμένη. Μια σημαντική ραβινική αμερικανική οργάνωση (βασιζόμενη και στη στήριξη ορισμένων μελών του Κογκρέσου με σαλονικιώτικη καταγωγή) πίεσε το State Department να ενεργοποιηθεί για την προστασία των σωζόμενων εβραϊκών τάφων. Η πίεση αυτή μεταφράστηκε σε μια σειρά δημοσιευμάτων στον διεθνή τύπο, αλλά και σε κινήσεις αμερικάνων διπλωματών, όπως θα αποκαλύπτονταν αργότερα με τη διαρροή διπλωματικών εγγράφων από τα WikiLeaks .

Στην Ελλάδα με το θέμα ασχολήθηκε το Abravanel, the blog,  προτείνοντας τη μετονομασία του μελλοντικού σταθμού σε “Στάση Παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου”. Επίσης ο καθηγητής του ΑΠΘ Γ. Τσιάκαλος προσπάθησε να δημιουργήσει μια κίνηση εντός του ΑΠΘ για την αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης. όμως η πρωτοβουλία του δεν προχώρησε. Η όποια εβραϊκή αντίδραση εξαντλήθηκε σε μια – μάλλον εθιμοτυπική επίσκεψη – του Ραβίνου της Ισραηλιτικής Κοινότητας στο εργοτάξιο, ο οποίος έλαβε υποσχέσεις από την Αρχαιολογική Yπηρεσία για σεβασμό των ευρημάτων εβραϊκού ενδιαφέροντος.

To 2010 έγινε η (μέχρι τότε) μεγαλύτερη διαρροή διπλωματικών εγγράφων των ΗΠΑ μέσω των wikileaks, στα οποία βρίσκουμε αναφορές και για το μετρό της Θεσσαλονίκης και το σταθμό Συντριβάνι (βλ. στα link τα έγγραφα των ετών 2007, 200820092009). Από τα πλεον αποκαλυπτικά έγγραφα είναι αυτό του 2008 όπου πρωταγωνιστούν ονόματα από το παρελθόν, όπως του Θεόδωρου Κασσίμη και του Γιώργου Καρατζαφέρη. Ο τελευταίος, μέσω της Νίκης Τζαβέλλα, προσπαθεί να εμφανιστεί περισσότερο “αρεστός” στους Αμερικάνους, υποσχόμενος ένα άρθρο γνώμης σε μεγάλη εφημερίδα, στο οποίο θα στηρίζει τα αιτήματα της Ισραηλιτικής Κοινότητας για αποζημίωση για το νεκροταφείο. 

soon after the October 4 elections, Karatzaferis would publish a signed editorial in a “major newspaper” supporting the resolutionof property restitution negotiations over the Thessaloniki Jewish cemetery.

Η αναφορά είναι ενδεικτική του γεγονότος οτι μπορεί στη Θεσσαλονίκη να επικρατούσε σιγή ιχθύος για το θέμα, αλλά στην Αθήνα προφανώς γνώριζαν πολλά περισσότερα.

Αξίζει να σημειώσουμε οτι άλλη “γλώσσα” χρησιμοποιούν οι πολιτικοί όταν μιλάνε με τους Αμερικάνους διπλωμάτες, και άλλη, πολύ λιγότερο διπλωματική, στελέχη του ΥΠΕΞ όπως η Ελένη Βακάλη.

Σύμφωνα με τις αναφορές των wikileaks η βουλευτής του ΠΑΣΟΚ Ευα Καϊλη, αρνήθηκε να αναλάβει πρωτοβουλία, έστω και ανεπίσημα.

Το ΑΠΘ επισήμως δεν εμφανίζεται πρόθυμο να ανοίξει συζήτηση για το θέμα του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου. Στα αμερικανικά διπλωματικά έγγραφα που διέρρευσαν αναφέρεται ότι ο τότε Πρύτανης του ΑΠΘ Αναστάσιος Μάνθος αρνείται την ανέγερση οποιουδήποτε μνημείου χωρίς να έχει προηγηθεί “μελέτη” της ιστορίας, (τα εισαγωγικά δεν είναι δικά μου αλλά του αμερικανού συντάκτη που επέλεξε να το τονίσει). Ο Πρύτανης αλλά και ο διευθυντής των Τεχνικών Υπηρεσιών Μανουσακίδης ισχυρίζονται ότι οι αεροφωτογραφίες δείχνουν οτι στην περιοχή δεν υπάρχουν καν τάφοι (παρότι το ΑΠΘ είναι κτισμένο ακριβώς πάνω στο εβραϊκό νεκροταφείο). Το ίδιο υποστηρίζει και ο εκπρόσωπος της Αττικό Μετρό, Σιδέρης, κατά την διάρκεια της επίσκεψης του Αμερικανού Πρέσβη Κέννεντι στο εργοτάξιο. Ο λόγος της ομοφωνίας προφανής και αποτυπώνεται σε αυτό που του είπε o γ.γ. του υπουργείου Παιδείας Δ. Πλατής:

He said he would ask the rector to consider what would happen if during construction ancient Greek ruins were discovered,
which, he opined, “would make you stop (construction) forever.

Οι Αμερικάνοι διπλωμάτες αναφέρουν στα τηλεγραφήματά τους οτι, σύμφωνα με τον Πρόεδρο του ΚΙΣ Μ. Κωσταντίνη και της ΙΚΘ Δ. Σαλτιέλ, οι εργασίες για το μετρό είναι σίγουρο οτι θα περνούσαν μέσα από το νεκροταφείο. Και οι δύο πρόεδροι είναι αντίθετοι με αυτή την εξέλιξη, ιδανικά θα ήθελαν αλλαγή της τοποθεσίας του σταθμού, αλλά δεν πιστεύουν οτι είναι εφικτή ή επιθυμητέα η οποιαδήποτε επίσημη παρέμβαση ώστε να αλλάξει η χάραξη. Ο λόγος; Η οποιαδήποτε καθυστέρηση του μετρό θα επιρρίπτονταν στους Εβραίους. Άλλωστε όπως ανέφεραν και άλλα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου, η αποφυγή προστριβών με τον τοπικό χριστιανικό πληθυσμό αποτελεί κορυφαία προτεραιότητα.

“Constantinis stressed, however, that the construction of the Metro should proceed because if it were to stop, and it was blamed on the JCT, there would surely be a backlash against the community”.

Σε άλλο σημείο του τηλεγραφήματος αναφερεται:

the community does not want to stir up ill will from the populace by blocking the construction of Thessaloniki

Κοινώς, σε μια χώρα που όλοι μπορεί να διαδηλώνουν για το παραμικρό και να προβάλλουν αιτήματα για τα πάντα, οι Εβραίοι δεν τολμούσαν καν να θέσουν δημόσια και με ένταση οποιοδήποτε θέμα σε σχέση με το κατεστραμμένο και κλεμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, γιατί φοβόταν ότι θα τους χρέωναν τυχόν καθυστερήσεις στο μετρό. Με ό,τι θα συνεπαγόταν τέτοιου είδους κατηγορίες…

Κάπου εδώ τελειώνουν τα διαθέσιμα τηλεγραφήματα των αμερικανών διπλωματών και μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για το τι διεμείφθη πίσω από κλειστές πόρτες. Κάποιες προσωπικές μαρτυρίες προς τον γράφοντα έρχονται να συμπληρώσουν την εικόνα. Πρωτοβουλίες όπως του καθηγητή Γ.Τσιάκαλου να ενεργοποιήσει την Σύγκλητο του ΑΠΘ οδήγησαν σε αδιέξοδο Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση μέλους της Συγκλήτου κατά την επίσκεψη του καθηγητή, μαζί με την καθηγήτρια Ρένα Μόλχο: “Τι την έφερες εδω; Ξέρεις τι θέλουν” του είπε.

Η διεθνής πίεση είχε ως στόχο καταρχάς να αναγνωρίσει το ΑΠΘ ότι είναι κτισμένο πάνω στο κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο και να αναλάβει πρωτοβουλίες ώστε τουλάχιστον να διασωθούν οι τάφοι που βρέθηκαν στις ανασκαφές του μετρό. Όμως το ΑΠΘ επισήμως, δια του πρύτανη έλεγε ότι δεν υπήρχαν καν τάφοι εκεί! Ο δε αντιπρύτανης Γ. Παντής διατύπωσε την  (προσβλητική κατά την άποψη μου) πρόταση να ανεγερθεί μνημείο για το νεκροταφείο εντός του campus του πανεπιστημίου και σε αντάλλαγμα να ανεγερθεί ελληνικό μνημείο σε ισραηλινό πανεπιστήμιο.

Τελικά φτιάχτηκε ένα μνημείο στο ΑΠΘ για το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο (το οποίο πλήρωσε με λεφτά της η ΙΚΘ) και έτσι το πανεπιστήμιο θεώρησε ότι εξάντλησε την… γενναιοδωρία του. Την ίδια στιγμή ταφόπλακες εξακολουθούν να είναι πεταμένες ως οικοδομικά υλικά στους ελεύθερους χώρους της πανεπιστημιούπολης. Επίσης, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης χάρισε λεφτά στο ΑΠΘ για να δημιουργηθεί μια Έδρα Εβραϊκών Σπουδών. Και κάπως έτσι καταλάβαμε τι εννοούσε ο πρώην Πρύτανης του ΑΠΘ Α. Μάνθος όταν μιλούσε για “έρευνα”:

Βέβαια το ερώτημα παραμένει: καταστράφηκαν τάφοι κατά την δημιουργία του σταθμού; Δεν θα περίμενα ούτε από την Αττικό Μετρό ΑΕ, ούτε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία να παραδεχτούν επισήμως κάτι τέτοιο. Ανεπισήμως, είναι μάλλον κοινό μυστικό μεταξύ των αρχαιολόγων. Δυο φορές έτυχε να μιλήσω προσωπικά με ανθρώπους που ήρθαν σε επαφή με τα ευρήματα: η πρώτη ήταν με αρχαιολόγο που επιβεβαίωσε ότι έβρισκαν θραύσματα και τα πετούσαν. Η δεύτερη ήταν με συντηρητή που δούλευε στο εργοτάξιο, ο οποίος επιβεβαίωσε τη συγκεκριμένη πρακτική και ανέφερε παραδείγματα. Μάλιστα μου ανέφερε ότι κάποιοι από τους εργαζόμενους στην ανασκαφή πήραν ταφόπλακες στο σπίτι τους για να τις διασώσουν και μου πρότεινε να τις μεταφέρουμε στο Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο. Περίοικοι μου επιβεβαίωσαν επωνύμως την εύρεση τάφων, αν και προφανώς η μαρτυρία τους δεν είναι απόδειξη.

Γιατί τα γράφω αυτά; Η Αρχαιολογική Υπηρεσία, το Αττικό Μετρό και τα ΜΜΕ της πόλης περήφανα ενημερώνουν οτι βρέθηκαν 3.000 ταφικά μνημεία (γενικώς και αορίστως) στο χώρο του Σταθμού Συντριβανίου. Διακόσια μέτρα παραπέρα στο κτίριο της Νομικής του ΑΠΘ επιβιώνει ένας παλαιοεβραϊκός τάφος. Σε ακτίνα 2 χλμ από τον Σταθμό Συντριβανίου υπάρχουν 6 μέρη που μπορεί να δει κανείς ακόμα και σήμερα λεηλατημένες εβραϊκές ταφόπλακες. Ο πατέρας μου έλεγε οτι ως φοιτητής στο ΑΠΘ έβλεπε να έρχονται στην επιφάνεια οστά κατά τη διάρκεια έργων  στο Πανεπιστήμιο και ότι οι εργάτες γελούσαν υποθέτοντας οτι ανήκαν σε τεράστια σκυλιά. Είναι δυνατόν να μη βρέθηκε ούτε μισός εβραϊκός τάφος κατά την διάρκεια της ανασκαφής; Αντίστοιχα στο σταθμό της Αγίας Σοφίας, ενώ κατά το παρελθόν είχαν βρεθεί επιγραφές για την ύπαρξη σαμαρείτικης συναγωγής, κατά ένα περίεργο τρόπο κατά τη διάρκεια των ανασκαφών για το μετρό δεν ανακοινώθηκε ότι βρέθηκε τίποτα, (τουλάχιστον επισήμως, γιατί off the record υπήρχαν πληροφορίες για την εύρεση της συναγωγής Ρόγος).

Εβραϊκός τάφος του 4ου αιώνα, 200 μέτρα μακριά από το Συντριβάνι/ πηγή: https://abravanel.wordpress.com/2010/03/14/ancient-jewish-necropolis-thessaloniki/

Καθώς η εποχή Μπουτάρη έφτασε στο τέλος της, το μετρό μας θυμίζει οτι το πρόβλημα της Θεσσαλονίκης δεν υπήρξε ο Ψωμιάδης ή ο Παπαγεωργόπουλος. Όπως αποδεικνύουν τα τηλεγραφήματα των Αμερικάνων οι γραφειοκράτες των εθνικών συμφερόντων στο ελληνικό ΥπΕξ, το ΑΠΘ, η Αρχαιολογική Υπηρεσία, το Αττικό Μετρό δούλεψαν σκληρά για να μην “υπάρχουν” τάφοι στο Συντριβάνι.

Στα αμερικάνικα τηλεγραφήματα υποδηλώνεται και κάτι ακόμη: η αφόρητη μοναξιά των σημερινών Εβραίων, που βλέπουν οτι η μόνη συμπαράσταση έρχεται από τη σαλονικιώτικη διασπορά στο εξωτερικό.

Οπως αναφέρει σε σχετικό δημοσίευμα μια οργάνωση για τη διάσωση της εβραϊκής κληρονομιάς : “συχνά οι ανησυχίες των τοπικών κοινοτήτων μπορούν να εκφραστούν πλήρως μόνο κάτω από το μανδύα της διεθνούς προσοχής”.

Ο Σταθμός του Μετρό στο Συντριβάνι, παρά τα εγκαίνια, απέχει από την λειτουργία. Η πρόταση να ονομαστεί Στάση Παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου ακόμα ισχύει. Η πρώην υπουργός Πολιτισμού Λ. Κονιόρδου στην ημερίδα “Και Μετρό και Αρχαία” έλεγε οτι κατεβαίνοντας στα βάθη του μετρό είναι σαν να βιώνουμε την διαδρομή του πολιτισμού μας. Εχει δίκιο αλλά ξεχνάει οτι αυτή η κατάβαση συμπεριλαμβάνει φαντάσματα.

Το θέμα των αρχαίων της Βενιζέλου κυριαρχεί, αλλά δεν ήταν τα μόνα αρχαία που είχε βρει το Μετρό. Το 2007, αλλά και μετά, το Μετρό τρυπούσε τα έγκατα της εβραϊκής Θεσσαλονίκης ανάμεσα στην αδιαφορία των σαλονικιών – εργολάβων, αρχαιολόγων και απλών πολιτών. Εκείνα τα αρχαία χάθηκαν και μέσα από τις διαρροές των wikileaks μαθαίνουμε για τον αγώνα που δόθηκε τότε. Σαν μια υπενθύμιση οτι ο κίνδυνος για τα αρχαία δεν είναι θεωρητικός, αλλά και τις πολύπλοκες ερμηνείες της σημερινής κινητοποίησης.

One Response to Τα αρχαία του Μετρό Θεσσαλονίκης στα Wikileaks

  1. Christina Mitsopoulou

    As an Archaeologist, I am deeply shocked by the selective approach in the documentation of finds.
    Archaeology might have the opportunity to contribue towards a recent chapter of the local history.
    If these « silences » here described are really official choices and politics, then the archaeological discipline proceeds towards a selective documentation with criteria not honest.
    Scientists, excavators, even short term employees and trench masters have to do their job sincerely, not to hide or silence finds that do not arrange the project, local history or the national narrative….

    Errors of the past should be admitted and the best possible solutions sought