Η Σχολή Καζές ή Οποια Πέτρα και Αν Σηκώσεις, μέρος 2ο

το πρώτο μέρος εδώ

Η Σχολή Καζές μετά τον πόλεμο

 Για να μιλήσω για την τύχη της Σχολής Καζές, όπου από το 1942 στεγάζεται το βρεφοκομείο “Άγιος Στυλιανός” θα χρησιμοποιήσω ένα απλό παράδειγμα:

Ας υποθέσουμε ότι παραχωρείς το σπίτι σου σε κάποιον που έχει ανάγκη, για να μείνει κατά τη διάρκεια της απουσία σου. Ας υποθέσουμε οτι επιστρέφεις, αλλά ο “φιλοξενούμενος” αρνείται να σου δώσει πίσω το σπίτι σου, και αναγκάζεσαι να μείνεις στο νοίκι. Περνάν οι δεκαετίες και μαθαίνεις να ζεις σαν να μην είχες ποτέ ιδιόκτητο σπίτι. Όμως τα “χαράτσια” βαρύνουν εσένα, τα έξοδα είναι πολλά, τα λεφτά δεν φτάνουν, ή για οποιοδήποτε άλλο λόγο αποφασίζεις κάποια στιγμή να πουλήσεις την ιδιοκτησία σου. Τότε ο καταπατητής, που έχει πετάξει στα σκουπίδια τα οικογενειακά κειμήλια που βρήκε στο σπίτι σου, έχει ξηλώσει την μεζουζά που είχες στην πόρτα του, αρχίζει να σε κατηγορεί οτι είσαι άκαρδος και κερδοσκόπος. Μάλιστα επικαλείται ότι το σπίτι είναι διατηρητέο και δεν πρέπει να πειραχτεί. Ποιος από τους δύο είναι ο κερδοσκόπος σε αυτή την ιστορία, ο ιδιοκτήτης ή ο επί δεκαετίες “φιλοξενούμενος”; Και ποιος είναι το κορόιδο; Ακόμα και να είναι διατηρητέο το σπίτι, πιστεύει κανείς ότι το ενδιαφέρον του καταπατητή είναι πραγματικό;

Όπως είδαμε στην προηγούμενη ανάρτηση, το 1942 έγινε έξωση του δημοτικού σχολείου Καζές για να στεγαστεί εκεί το Βρεφοκομείο “Άγιος Στυλιανός”. Ένα χρόνο αργότερα, τα παιδιά, οι εκπαιδευτικοί και οι εργαζόμενοι στο σχολείο εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά  στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης. Μεταπολεμικά το Βρεφοκομείο παρέμεινε στο, επιταγμένο κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οίκημα, της Σχολής Καζές. Μπορεί τυπικά να παρέμενε ιδιοκτησία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, αλλά το ακίνητο δεν επιστράφηκε  παρότι υπήρχε τεράστια ανάγκη για χώρους – οι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος, δεν είχαν που να μείνουν, αφού βρήκαν τα σπίτια τους κατεχόμενα από μεσεγγυούχους ή κατεστραμμένα από τον Δήμο.  Έτσι οι εβραίοι που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αναγκάστηκαν να κοιμούνται στα πατώματα των συναγωγών ή σε όσα κτίρια ανήκαν στην ΙΚΘ και δεν είχαν καταπατηθεί. Στην άλλη άκρη της πόλης, από εκεί που βρισκόταν η Σχολή Καζές, στο λεηλατημένο κτίριο του Φρενοκομείου Λιέτο Νοάχ, από το οποίο είχαν αφαιρεθεί μέχρι και τα κουφώματα, ζούσαν σαν πρόσφυγες στην ίδια τους την πόλη, οι παππούδες μου, που μόλις είχαν γυρίσει από το Άουσβιτς. Εκεί, γεννήθηκε ο πατέρας μου.

Ο εβραιοαμερικάνος γερουσιαστής Λήμαν επισκέπτεται τον Αγ.Στυλιανό στα πλαίσια βοήθειας της UNRA/ πηγή: fb group Παλαιές Φωτογρ.της Θεσσ – Απ.Βρεφίδης

Στο μεταξύ, το Βρεφοκομείο παρέμεινε στο οίκημα, έναντι συμβολικού τιμήματος που κατέβαλλε ο Δήμος Θεσσαλονίκης στην Κοινότητα, η οποία αποδέχτηκε “κατά παραχώρηση της” το τετελεσμένο. Οι σχεδιασμοί για μεταφορά του βρεφοκομείου σε οίκημα στο Πανόραμα δεν προχώρησαν, καθώς με την πάροδο των ετών μειώθηκαν οι εισαγωγές βρεφών. Οι δεκαετίες περνούσαν και η ΙΚΘ δεν προέβαλε αξιώσεις επί της ιδιοκτησίας της, φοβούμενη τις αντιδράσεις της χριστιανικής κοινής γνώμης. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 η ΙΚΘ πρότεινε στο Δήμο Θεσσαλονίκης να εξαγοράσει το ακίνητό της, αλλά ο Δήμος αρνήθηκε. Εξάλλου, η ενοικίαση ήταν πολύ πιο συμφέρουσα λύση, καθώς το αντίτιμο που πλήρωνε τότε για ένα κτίριο 1200 τμ και το οικόπεδο των 4 στρεμμάτων στο κέντρο της πόλης ήταν της τάξης των 15.000 δρχ μηνιαίως, όσο περίπου ήταν το ενοίκιο ενός μη-ηλεκτροδοτούμενου ισόγειου 55τμ σε μη-κεντρικό δρόμο της ίδιας περιοχής. Εφόσον δεν επιτεύχθηκε η πώληση του κτιρίου, η ΙΚΘ ζήτησε να αξιοποιήσει τουλάχιστον το οικόπεδο, που επίσης της ανήκει. Οι αντιδράσεις ήταν έντονες και συνοδευόταν από εκείνα ακριβώς τα σχόλια, τα οποία επί χρόνια έκαναν την ΙΚΘ να φοβάται να ενεργήσει: “Τι να τα κάνουν οι Εβραίοι τα λεφτά; Έχουν αρκετά”. Κάθε ευκαιρία είναι καλή για εμπορία συνομωσιολογιών. Όταν ξέσπασε ξανά το σκάνδαλο αγοραπωλησίας βρεφών, η εφημερίδα «Ελληνικός Βορράς», γνωστή για το συντηρητικό της κοινό, αναπαρήγαγε τον αντισημιτισμό ενός δημοτικού άρχοντα της εποχής:

“η ΙΚΘ διεκδικεί το οικόπεδο που περιβάλλει το Ίδρυμα (καθώς το κτίσμα χαρακτηρίσθηκε διατηρητέο από το ΚΑΣ) προκειμένου να αναγείρει συγκρότημα 12 κτιρίων. Το τι συνέβαινε στον Αγ. Στυλιανό κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου είναι γνωστό. Γιατί λοιπόν ανακινείται σήμερα η υπόθεση, της οποίας οι πρωταγωνιστές έχουν πεθάνει και τα αδικήματα παραγραφεί, αναρωτιέται ο κύριος αντιδήμαρχος;”. 

Και αφού όπως παραδέχτηκε ο δημοτικός άρχοντας τα αδικήματα είχαν γίνει αλλά είχαν παραγραφεί, και όσοι τα διέπραξαν βρέθηκαν να αντιδρούν κι όλας, η προσπάθεια της ΙΚΘ για αξιοποίηση του ακινήτου της δεν προχώρησε. Τα χρόνια κύλησαν και τελικά στα μέσα της δεκαετίας του ’90 παρουσιάστηκε ένα σχέδιο συμβιβασμού εκ μέρους της ΙΚΘ: η Κοινότητα δώριζε το κεντρικό κτίριο στο ίδρυμα «Άγιος Στυλιανός» και ζητούσε να της επιστραφεί το υπόλοιπο οικόπεδο. Οι αντιδράσεις, ειδικά των εργαζομένων και των κατοίκων, ήταν αναμενόμενες και επικεντρώθηκαν στο να μη δοθεί άδεια από την Πολεοδομία. (Βέβαια συνολική στάση των πολέμιων όζει ιστορικής αμνησίας. Πχ ένα πανό που είχε κρεμαστεί από εργαζόμενους έγραφε “Η ιστορία της πόλης δεν κατεδαφίζεται”. Ποια ιστορία; Αυτή που οι ίδιοι οι εργαζόμενοι κατέστρεψαν και αποσιώπησαν για δεκαετίες; Εκτός και αν οι εβραϊκές επιγραφές, τα μαθητολόγια, τα βιβλία, οι μεζουζότ, οι φωτογραφίες χάθηκαν μόνα τους).

Στις αρχές του 2000 φαίνεται ότι η διαπραγμάτευση μεταξύ ΙΚΘ και Δήμου βρίσκεται σε καλό δρόμο. Προκηρύσσεται ένας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για τη δημιουργίας μια ιδιαίτερης κατασκευής, που θα “δένει” με το μπροστινό κτίριο της Σχολής Καζές/Βρεφοκομείου “Άγιος Στυλιανός”, στον οποίο συμμετέχουν αρχιτεκτονικά γραφεία Αθηνών και Θεσσαλονίκης, ενώ στην κριτική επιτροπή συμμετέχουν καθηγητές ελληνικών και διεθνών πανεπιστημίων. Μάλιστα το 2008 γίνεται δημόσια παρουσίαση των προτάσεων και του νικητή, σε μια εκδήλωση στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, η οποία προβάλλεται ιδιαίτερα από τον Τύπο. Παρά όμως τις διαπραγματεύσεις, μεταξύ ΙΚΘ και Δήμου, η πρόταση ποτέ δε παίρνει επίσημα άδεια από την Πολεοδομία. [Δεν γνωρίζουμε αν δεν κατατέθηκε καν ο φάκελος, ή κατατέθηκε και δεν έλαβε έγκριση].

H προτεινόμενη οικοδομή, μπροστά στον Αγ.Στυλιανό / πηγή: Καθημερινή

Τελικά λόγω των αντιδράσεων και της οικονομικής κρίσης, η οικοδομή που σχεδίαζε η ΙΚΘ ακυρώθηκε οριστικά. Τον Ιανουάριο του 2014 το ΝΠΔΔ Δημοτικό Βρεφοκομείο «Άγιος Στυλιανός» προκήρυξε μειοδοτικό διαγωνισμό για την ενοικίαση ενός κτιρίου κατάλληλου για τη στέγαση του ιδρύματος. Όπως ήταν αναμενόμενο, επέλεξε την συνέχιση λειτουργίας του στο υπάρχον οίκημα. Η διαφορά είναι ότι μετά από 62 χρόνια ο Δήμος Θεσσαλονίκης θα αρχίσει να καταβάλλει ενοίκιο στον ιδιοκτήτη του κτιρίου, δηλαδή στην ΙΚΘ.

Οι πολέμιοι της Σχολής Καζές

Εδώ θέλω να τονίσω ότι, προσωπικά, όχι μόνο συμφωνώ με την ανάγκη ανάδειξης ιστορίας της Σχολής Καζές, αλλά διαφωνώ και με την ανοικοδόμηση του οικοπέδου, έστω και με την διατήρηση του κεντρικού κτιρίου. Αλλά δε μπορώ παρά να χαμογελάσω πικρά με την σύμπτωση επιχειρημάτων όσων τάχθηκαν ενάντια στην αξιοποίηση της ιδιοκτησίας της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Αναφέραμε παραπάνω την (αναμενόμενη) αντίδραση των εργαζομένων και των περιοίκων. Αναμενόμενη ήταν και η αντίδραση του Γιάννη Κουριανίδη, του εθνικιστικού Εθνικού Μετώπου, ο οποίος μιλούσε για προσπάθεια οικειοποίησης της έκτασης και αποφυγή των δικαστικών αιθουσών [από την ΙΚΘ?].

Επιστολόχαρτο με τον λογότυπο/ πηγή: Γενικά Αρχεία ΙΚΘ και Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Και αν οι εβραιοφάγοι του Εθνικού Μετώπου είναι αναμενόμενο να στηρίζουν την καταπάτηση εβραϊκών περιουσιών και την εξαφάνισης της εβραϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς, αυτό όμως που μου προκάλεσε εντύπωση ήταν η στάση της αριστερής παράταξης “Ανοιχτή Πόλη” του Τρ. Μηταφίδη, η οποία μιλούσε για διάτρητους τίτλους ιδιοκτησίας. Δεν μπορώ να καταλάβω το πώς κατάφερε η Ανοιχτή Πόλη να γράψει ολόκληρο κείμενο για τον “Άγιο Στυλιανό” και την ιστορία του κτιρίου χωρίς να αναφέρει ούτε μια φορά ότι ήταν ένα εβραϊκό σχολείο. Αντιθέτως, τονίζει αρκούντως τη σημασία “του ιστορικού συνόλου που απαρτίζει το ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΟΥ ΒΡΕΦΟΚΟΜΕΙΟΥ ΑΓΙΟΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ” (σ.σ. κεφαλαία και στο πρωτότυπο). Δεν θα μπορούσα παρά να συμφωνήσω με την ανάγκη προστασίας της αρχιτεκτονικής και ιστορικής κληρονομιάς, αλλά βρίσκω ενδιαφέρουσα την απουσία οποιουδήποτε ενδιαφέροντος για τη ΣΧΟΛΗ ΚΑΖΕΣ, (ας χρησιμοποιήσω και εγώ κεφαλαία, ακολουθώντας το παράδειγμα της “Ανοιχτής Πόλης”, μήπως και εμπεδωθεί η ταυτότητα του κτιρίου).

Δεν αμφισβητώ τις καλές προθέσεις του κ. Μηταφίδη, ο οποίος εκλήθη από την ΙΚΘ ως κεντρικός ομιλητής στην πορεία Μνήμης για το Ολοκαύτωμα. Όμως οι ωραίες ομιλίες και οι μεγαλόστομες διακηρύξεις δεν επαρκούν, χρειάζονται επώδυνες τομές με κατεστημένες λογικές. Χρειάζεται η επώδυνη συνειδητοποίηση ότι οι υπεύθυνοι της δολοφονίας της ιστορικής μνήμης της πόλης δεν είναι μόνο απόγονοι των δοσιλόγων, αλλά και απλοί θεσσαλονικείς της χριστιανικής κοινότητας της πόλης, που βρίσκονται μεταξύ και της δικής του παράταξης.

Γιατί ένα ερώτημα που δεν θέλησε να διατυπώσει κανείς είναι το τι απέγινε η κληρονομιά της Σχολής Καζές. Και δεν αναφέρομαι στα θρανία που είχαν εξαφανισθεί από επιτήδειους. Γιατί κατέστρεψαν τα αρχεία της Σχολής Καζές; Γιατί έσβησαν από το κτίσμα κάθε επιγραφή και κάθετι που θύμιζε εβραϊσμό; Γιατι δεν ενδιαφέρθηκαν ποτέ για την τύχη των παιδιών που πετάχτηκαν έξω από το σχολείο; Ακόμα και αν δεχτούμε κάθε έωλη δικαιολογία, γιατί ούτε μια φορά δεν προσπάθησαν να τιμήσουν τους ευεργέτες που τους παραχωρούσαν δωρεάν ένα τεράστιο χώρο; Γιατί η παρουσία εκπροσώπου της ΙΚΘ στο συμβούλιο προφανώς και δεν είναι. Γιατί αυτό οφείλει να γίνει απολύτως κατανοητό:

O μεγαλύτερος ευεργέτης του Βρεφοκομείου Αγίος Στυλιανός επί δεκαετίες είναι η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.

Είναι προσβλητικό να θεωρείται ως αυτονόητη η καταπάτηση εβραϊκών περιουσιών και η αποκατάσταση τους να παρουσιάζεται ως κάποιου είδους χάρη. Η ΙΚΘ για δεκαετίες χάριζε από το υστέρημα της ένα κτίριο, την εποχή που τα λεφτά δεν της έφταναν για να συντηρεί τη λειτουργία ενός εβραϊκού σχολείου. Σε κάποια άλλη χώρα, με κάποια άλλη αξιοπρέπεια, το ελάχιστο θα ήταν η μετονομασία του Ιδρύματος από Αγιος Στυλιανός σε Καζές, εις ένδειξη σεβασμού στην ιστορική μνήμη και ταυτόχρονα αναγνώρισης της ευεργεσίας επι δεκαετίες της ΙΚΘ. Δυστυχώς όμως η λέξη φιλότιμο μπορεί να είναι ελληνική αλλά δεν είναι κοινό κτήμα από το σύνολο των ελλήνων.

Συμπεράσματα

Αφορμή για αυτή την ανάρτηση υπήρξε το “ενημερωτικό μπλογκ” taxalia, το οποίο στο παρελθόν είχε δημοσιεύσει αναρτήσεις και σχόλια χρυσαυγιτών, συνωμοσιολόγων αντισημιτών και ξενοφοβικών, προσδοκώντας σε λίγα παραπάνω κλικ και λίγα παραπάνω διαφημιστικά έσοδα. Σε μια τέτοια ανάρτηση που έκανε προεκλογικά, συνδέει την απόφαση του Δήμου να καταβάλλει ενοίκιο για τη στέγαση του δημοτικού βρεφοκομείου, με την ενοικίαση γραφείων της Κοινότητας στην δημοτική παράταξη του κ. Μπουτάρη. Με ένα σμπάρο δυο τριγώνια: με την ανάρτηση κατάφεραν και να ερεθίσουν τα αντισημιτικά αντανακλαστικά των αναγνωστών τους (βλ. “οι Εβραίοι στηρίζουν οικονομικά τον Μπουτάρη”) αλλά και να αμφισβητήσουν την κυριότητα της ΙΚΘ επί του ακινήτου της Σχολής Καζές. Εκτός του ότι αγνοούν εσκεμμένα το ιδιοκτησιακό καθεστώς του κτιρίου όπου στεγάζεται ο “Άγιος Στυλιανός” αγνοούν επίσης ότι η ΙΚΘ είναι Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και ο προϋπολογισμός της ελέγχεται από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, οπότε δεν είναι εφικτές τέτοιες άτυπες μισθώσεις όπως αυτές που υπονοούν – εξάλλου και στο πρόσφατο παρελθόν η ΙΚΘ είχε διαθέσει ακίνητά της σε πολιτικούς διαφορετικών πολιτικών χώρων όπως ο κ. Παπαγεωργόπουλος ή η κ. Ξηροτύρη. Προφανώς η ανάρτηση του συγκεκριμένου ιστολογίου δεν με εξέπληξε.

Παιδιά και μαθητές της Σχολής Καζές, μάλλον 1928/ πηγή: Γιαντ Βασέμ

Αντιθέτως η έκπληξη ήρθε από την αντίθετη πλευρά. Όταν έγραψα προσχέδιο του κειμένου, με την ιστορία της Σχολής Καζές, το έστειλα σε μέλος της “Ανοιχτής Πόλης” που είχε ασχοληθεί με το θέμα, στο πλαίσιο των φιλικών σχέσεων που διατηρούσα, προκειμένου να μου εξηγήσει τι εννοεί με την αναφορά σε “διάτρητους τίτλους”, αντιμετώπισα μια σουρεαλιστική κατάσταση. Κατηγορήθηκα ότι είμαι μέλος του taxalia και ότι η ανάρτηση μου είχε σκοπό την εκλογική αποτυχία της παράταξης Μηταφίδη. Επέλεξα να δημοσιοποιήσω το κείμενο μετά τις εκλογές, επειδή ακριβώς δεν “δουλεύω” ούτε για τα xalia, ούτε για καμία δημοτική παράταξη και το μόνο μου ενδιαφέρον είναι να συμβάλλω στο μέτρο που μου αναλογεί, στην αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης της πόλης. Όμως με λύπη μου διαπίστωσα ότι η “κοινωνία των πολιτών” που βρίσκονταν ενάντια στην ΙΚΘ στην υπόθεση αξιοποίησης του ακινήτου, και είχε βρει εκλογική στέγη στον ΣΥΡΙΖΑ, ενδιαφέρονταν αποκλειστικά για συγκεκριμένα μέρη της ιστορίας – η εβραϊκή ιστορία της ήταν ουσιαστικά αδιάφορη.  Το μέγεθος της αδιαφορίας ήταν τέτοιο σε σημείο που να μπερδεύει την Σχολή Καζές με το εβραϊκό δημοτικό σχολείο “Ταλμούδ Τορά αΓκαντόλ” που λειτουργεί στην οδό Φλέμιγκ στο κτίριο Ματανώθ Λαεβιονίμ μερικά χιλιόμετρα παρακάτω !

Όσο για την Ισραηλιτική Κοινότητα, είναι αξιέπαινη η έμπρακτη ανάκτηση ενός ακινήτου που είναι κληρονομιά της, ηθικά και υλικά. Ομως η αντιμετώπιση του ως απλού ακινήτου προσβάλλει την μνήμη των χιλιάδων μελών της που πέρασαν από την Σχολή Καζές, όπως και των εκατοντάδων παιδιών που δολοφονήθηκαν στο Αουσβιτς και δεν επιζεί ούτε το όνομα τους.

Αυτό που μένει από την όλη ιστορία είναι πικρία και οργή. Ενα εβραϊκό μνημείο όχι απλά καταπατείται, αλλά συστηματικά εξαφανίζεται η εβραϊκή ταυτότητα του. Επί δεκαετίες συνεχίζει να απολαμβάνει της αναγκαστικής γενναιοδωρίας της ΙΚΘ, η οποία φοβάται να διεκδικήσει την ιστορία της. Είναι φανερό ότι η ΙΚΘ δεν εμπιστεύεται ότι πολίτες αυτής της πόλης μπορούν να δημιουργήσουν ένα διαφορετικό μέλλον στο οποίο η εβραϊκή ταυτότητα δεν είναι ένας εχθρός που πρέπει να εξαφανιστεί. Η δικαιολογημένη έλλειψη εμπιστοσύνης την οδηγεί στην εγκατάλειψη του κτιρίου, προσδοκώντας τουλάχιστον στην οικονομική αποζημίωση της. Και όταν τελικά την ζητάει, μια ανίερη συμμαχία αμφισβητεί την ίδια την ιστορία και προβάλλει ως “ιστορία άξια διάσωσης” μόνο την ύστερη χριστιανική, ενώ θεωρεί δεδομένη την τεράστια γεναιοδωρία όλα αυτά τα χρόνια. Και αυτοί που λένε εύκολα λόγια, στην πράξη αποδεικνύονται το ίδιο αδαείς και το ίδιο αδιάφοροι για την πολιτισμική κληρονομιά της πόλης, όταν αυτή έχει εβραϊκό όνομα.

Τελικά η Αιγλη Μπρούσκου έχει δίκιο όταν λέει οτι “όποια πέτρα και αν σηκώσεις”…τελικά ξέρεις που να την ρίξεις.

Παιδιά και δάσκαλοι της Σχολής Καζές/ πηγή: Γιαντ Βασέμ