H Φωτιά στο λιμάνι

Ο τίτλος είναι παραπλανητικός αλλά μ’ αρέσει το τραγούδι, τι να κάνω; Η υπόθεση ξεκίνησε με το να γράψω ένα – δυο πράγματα σε σχέση με την περίφημη πυρκαγιά του 1917 στην Θεσσαλονίκη σήμερα 92 χρόνια μετά. Η πυρκαγιά δεν ήταν η πρώτη και ενώ ήταν μεγάλη δεν ήταν, ίσως, η μεγαλύτερη στην πόλη. Ήταν όμως η τελευταία ίσως ευκαιρία της πόλης να γίνει ευρωπαϊκή, όπως την ονειρεύονταν, με αποτέλεσμα να καταντήσει κλασική ελληνική, όπως είναι σήμερα. Ένα απάνθρωπο χάος τσιμέντου.

[argos]qzOKHoKqBbA[/argos]

Η φωτιά του 1917 της Θεσσαλονίκης δεν ήταν η πρώτη τόσο καταστροφική στην δισχιλιετή ιστορία της. Προύπήρξαν πάρα πολλές με ιδιαίτερα καταστροφική αυτή του 1545. Η φωτιά όμως του ’17 ήταν η πρώτη σοβαρή καταστροφή της πόλης ενώ βρίσκεται σε ελληνικά χέρια.

Η ιστορία είναι λίγο πολύ γνωστή. Σύμφωνα με την Wikipedia (όπου αναφέρονται και οι πηγές) :

Η πυρκαγιά, όπως προέκυψε από την ανάκριση που διεξήγαγαν οι δικαστικές αρχές της Θεσσαλονίκης, ξεκίνησε το Σάββατο 5/18 Αυγούστου 1917περίπου στις 3 το μεσημέρι από ένα φτωχικό σπίτι προσφύγων στη διεύθυνση Ολυμπιάδος 3, στη συνοικία Μεβλανέ μεταξύ του κέντρου και της Άνω Πόλης. Προκλήθηκε από σπίθα της φωτιάς μιας κουζίνας, που έπεσε σε παρακείμενη αποθήκη με άχυρο. Η έλλειψη νερού και η αδιαφορία των γειτόνων δεν έκανε δυνατή την κατάσβεση της αρχικής πυρκαγιάς και σε σύντομο διάστημα λόγω του ισχυρού ανέμου η πυρκαγιά μεταδόθηκε στα γειτονικά σπίτια και άρχισε να εξαπλώνεται σε όλη τη Θεσσαλονίκη.

Αρχικά η πυρκαγιά ακολούθησε δύο κατευθύνσεις: προς το Διοικητήριο μέσω της οδού Αγίου Δημητρίου και προς την αγορά μέσω της Λέοντος Σοφού. Το Διοικητήριο σώθηκε χάρη στις προσπάθειες των υπαλλήλων του που έσπευσαν να βοηθήσουν. Ο άνεμος δυνάμωσε και η πυρκαγιά ακόμη πιο γρήγορα κατέβηκε στο κέντρο της πόλης. Τα ξημερώματα της επόμενη ημέρας (6/19 Αυγούστου) ο άνεμος άλλαξε κατεύθυνση και τα δύο μέτωπα της πυρκαγιάς κατέστρεψαν όλο το εμπορικό κέντρο. Στις 12:00 πέρασε γύρω από τον περίβολο του ναού της Αγίας Σοφίας χωρίς να τον πειράξει και συνέχισε ανατολικά μέχρι την οδό Εθνικής Αμύνης (πρώην Χαμιντιέ) όπου σταμάτησε. Το βράδυ της 6/19 Αυγούστου σταμάτησε η εξάπλωσή της.

Οι διπλές ημερομηνίες έχουν να κάνουν με την χρήση του Ιουλιανού ημερολογίου που ακολουθούσε τότε η Ελλάδα. Η φωτιά ήρθε σε μια περίεργη στιγμή για την πόλη. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος μαίνοντας στην Ευρώπη, η πόλη ήταν κέντρο διερχομένων συμμαχικών στρατευμάτων, όντας ουδέτερη (;), ο Βενιζέλος είχε διαιρέσει την χώρα στα δυο και ο βασιλιάς  ένα μήνα πριν είχε παραιτηθεί :

Η Θεσσαλονίκη ήταν μια από τις μεγαλύτερες και πιο σύγχρονες πόλεις των Βαλκανίων. Το λιμάνι της ήταν από τα σημαντικότερα κέντρα εμπορίου. Μόλις πρόσφατα (το 1912) είχε απελευθερωθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και μαζί με το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και της Ηπείρου ενσωματώθηκε στην Ελλάδα. Ο πληθυσμός της πόλης διατηρήθηκε όπως είχε: το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αποτελούνταν από Σεφαραδίτες Εβραίους και ακολουθούσαν Έλληνες, Τούρκοι, Βούλγαροι αλλά και άλλοι Βαλκάνιοι και Ευρωπαίοι.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ξεκινήσει το 1914, αλλά η Ελλάδα είχε τηρήσει ουδετερότητα. Με την άδεια της κυβέρνησης όμως οι δυνάμεις της Αντάντ είχαν αποβιβάσει στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη το 1915, για να υποστηρίξουν τους Σέρβους συμμάχους τους στο Μακεδονικό Μέτωπο. Το 1916 είχε ξεσπάσει στη Θεσσαλονίκη το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, που είχε σχηματίσει Προσωρινή Κυβέρνηση διαιρώντας την Ελλάδα, αλλά μετά την παραίτηση του Κωνσταντίνου τον Ιούλιο του 1917 ξαναενώθηκε. Η Θεσσαλονίκη πολύ σύντομα είχε μετατραπεί σε διαμετακομιστικό κέντρο στρατευμάτων και εφοδίων, γεμίζοντας την πόλη με χιλιάδες Γάλλους και Βρετανούς στρατιώτες και όλα αυτά που χρειάζονταν. Παράλληλα πρόσφυγες συγκεντρώθηκαν στην πόλη, ανεβάζοντας τον πληθυσμό της σε 48.096 οικογένειες ή 271.157 άτομα από τα 157.889 που υπήρχαν κατά την απογραφή του 1913 .

Η καταστροφή ήταν τεράστια. Το 32% της Θεσσαλονίκης είχε καεί και η ζημιές ήταν της τάξης των 8.000.000 χρυσών λιρών. Με δυσκολία οι ασφαλιστικές εταιρίες πληρώσανε τα 3.000.000 χρυσές λίρες και το γαλαντόμο ελληνικό δημόσιο έβαλε το ιλλιγιώδες ποσό του 1.500.000 δραχμών (!!!) και συνέστησε επιτροπές που θα μαζεύανε λεφτά.

Οι πληγέντες από την πυρκαγιά υπολογίστηκαν σε περίπου 72.500. Η αναφορά του προϊσταμένου της Διεύθυνσης Θυμάτων Πυρκαϊάς Αλεξάνδρου Πάλλη προς την κυβέρνηση μνημονεύει ξεχωριστά τους πυροπαθείς των τριών κοινοτήτων της Θεσσαλονίκης: 50.000 Εβραίοι, 12.500 Ορθόδοξοι και 10.000 μουσουλμάνοι [4].
…
Πολλοί Εβραίοι, έχοντας χάσει τα πάντα, έφυγαν για τις δυτικές χώρες και κυρίως τηΓαλλία, ενώ ένας αριθμός τους ακολουθώντας το σιωνιστικό κίνημα εγκαταστάθηκε στην Παλαιστίνη.

Σε άρθρο του κ. Αναστασιάδη στην εφημερίδα “Μακεδονία” του Αυγούστου του 2008 διαβάζουμε για τα αίτια της καταστροφής :

Ο “Βαρδάρης” ήταν λοιπόν ο πιο βασικός παράγοντας που οδήγησε σε μια τόσο γρήγορη εξάπλωση της φωτιάς. Συνέτρεξαν όμως και άλλοι λόγοι: Η τεχνητή θαλασσινή αύρα που προκλήθηκε από την υψηλή θερμοκρασία σε μεγάλη έκταση της παραθαλάσσιας πόλης. Η ασφυκτική ρυμοτομία με τα στενά δρομάκια, τα ξύλινα σπίτια, τους ελάχιστους ανοικτούς χώρους. Η ουσιαστικά ανύπαρκτη πυροσβεστική υπηρεσία. Η αδυναμία των τοπικών αρχών που “οι περιστάσεις είχαν υπεφαλαγγίσει τις δυνατότητές τους”. Η αδράνεια και η αρνητική στάση ορισμένων συμμαχικών δυνάμεων.

Ενώ παρακάτω στον απολογισμό της καταστροφής , από το ίδιο άρθρο, έχουμε :

Μεταξύ πολλών οικοδομημάτων είχαν καταστραφεί, όπως γράφει ο Χ. Παπαστάθης (που δημοσίευσε σχολιασμένη το 1978 τη σχετική με την πυρκαγιά και την περίθαλψη των πυροπαθών έκθεση γραμμένη το 1919 από τον προϊστάμενο της Δ/νσης θυμάτων πυρκαγιάς, Α. Α. Πάλλη): “…τα κτίρια του Ταχυδρομείου, του Τηλεγραφείου, του Δημαρχείου, των εταιριών ύδρευσης και φωταερίου, του βελγικού προξενείου και της αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας, οι Εκκλησίες του Αγ. Δημητρίου, του Αγ. Νικολάου και της Αγ. Θεοδώρας. Το Σαατλί τζαμί και άλλα τεμένη, η αρχιραβινεία με ολόκληρο το πλούσιο αρχείο αιώνων, 16 συναγωγές, πολλά σχολεία το ελληνικό γηροκομείο με την πολύτιμη βιβλιοθήκη του Π. Παπαγεωργίου, μεγάλα καταστήματα όπως το “Τιριγκ” κ.ά., τα κοσμοπολίτικα ξενοδοχεία της πλατείας Ελευθερίας, το “Σπλέντιτ Παλάς” στην παραλία. Τα διεθνή βιβλιοπωλεία του Μ. Μόλχο και του Μ. Τριανταφύλλου, το καφενείο “Νέα Ελλάς”, Οι κινηματογράφοι “Έντεν”, “Ολύμπια”, “Πατέ” κτλ., Τυπογραφεία και γραφεία εφημερίδων (“Νέα Ελλάς”, “Εργάτης” κ.ά.).
Η πυρκαγιά σηματοδότησε την έναρξη της μετοικεσίας Εβραίων, Φράγκων και Οθωμανών και ορισμένων Ελλήνων της πόλης.
Ήδη τον Σεπτέμβριο του 1917, σύμφωνα με τις σχετικές εκθέσεις, 7.529 άτομα βρίσκονταν σε σκηνές και 65.856 “εξοικονομήθηκαν” προσωρινά σε οικίες ή δημόσια κτίρια. Στο τέλος του 1918 10.000 πυροπαθείς φέρονται να έχουν εγκατασταθεί σε σκηνές στην Πολίχνη, στα Διαβατά, στην οδό 25ης Μαρτίου, στο γήπεδο του Ηρακλή (πλατεία Χημείου), στο Λέμπετ και στην Τριανδρία.

Εξαιρετικό είναι το σχόλιο του κ. Αναστασιάδη στο τέλος του κειμένου του, όπου λέει :

Η πυρκαγιά επιτάχυνε τις διεργασίες ενσωμάτωσης της πόλης στο νεοελληνικό κράτος, αλλά η πολιτιστική ταυτότητα της Θεσσαλονίκης δεν ήταν πλέον η ίδια. Η πόλη που αναγεννήθηκε από την τέφρα της ήταν μια Θεσσαλονίκη με καμένα και χαμένα τα περισσότερα χνάρια της ιστορικής της συνέχειας και του καθημερινού της πολιτισμού. Απέμενε να ετοιμαστεί και να εφαρμοστεί το νέο πολεοδομικό σχέδιο (“Σχέδιο Εμπράρ”), αλλά αυτό είναι μια άλλη “πονεμένη ιστορία”…

Η κυβέρνηση των Φιλελεύθερων ανέλαβε να κάνει τα νέα σχέδια της πόλης, αλλά δεν έλαβε υπόψη τα σχέδια της Επιτροπής Εξωραϊσμού.  Υιοθετώντας τις πλέον πρόσφατες ιδέες και μεθόδους της σύγχρονης πολεοδομίας και αποφασίζοντας να αγνοήσει το προϋπάρχων καθεστώς ιδιοκτησίας και της παραδοσιακής χρήσης της γης, η πολιτεία χρησιμοποίησε την ανοικοδόμηση ως μοχλό για τον κοινωνικό, οικονομικό και χωρικό εκσυγχρονισμό της πόλης.

Με τα νέα σχέδια η παραδοσιακή εικόνα της πόλης ξεθωριάζει και αντικαθίσταται από ένα χώρο μοντέρνο και ομοιογενή.  Ακόμη η πόλη μεγαλώνει, χωρίζεται σε βιομηχανικές ζώνες, σε εργατικούς οικισμούς και σε περιοχές αναψυχής και κατοικίας. Η πόλη οργανώνεται και δεν είναι σαν λαβύρινθος πια. Το κέντρο της πόλης διαμορφώνεται με δύο πλατείες συνδεόμενες με μια λεωφόρο κάθετη στη θάλασσα και διαμέσου αυτού του δρόμου μπορεί να δει κανείς τον Όλυμπο.  Στην «πολιτική πλατεία» θα συγκεντρώνεται το δημαρχείο, το δικαστικό μέγαρο και τα κτίρια των δημόσιων υπηρεσιών. Η δεύτερη πλατεία, η σημερινή Αριστοτέλους, τόπος λιανικού εμπορίου και αναψυχής υπογράμμιζε, σύμφωνα με το πρότυπο της Piazzetta της Βενετίας, το άνοιγμα της πόλης προς τη θάλασσα.  Για τα κτίρια, που βρίσκονταν στις δύο πλατείες και στο συνδετικό άξονα, επιβλήθηκε το λεγόμενο «νεοβυζαντινό» στυλ, ώστε σε συνδυασμό με τα δημόσια κτίρια να λειτουργήσουν ως μνημειακό σύνολο για την πόλη.  Για να γίνει ελκυστικότερο το νέο σχέδιο και να αποκτήσει η πόλη τους ελεύθερους  χώρους που δεν υπήρχαν στο παρελθόν, ο Εμπράρ χρησιμοποίησε τα βυζαντινά μνημεία της πόλης ως εστιακά σημεία ενός δικτύου δημοσίων χώρων.

Πηγές (1, 2, 3, 4, 5 )

Τι έγινε όμως και δεν λειτούργησε το σχέδιο Εμπράρ; Τι έγινε και ένα χρόνο μετά ψάχνανε να οροθετήσουνε τα οικόπεδα; Τι έγινε και ακόμη μέχρι και το 1931, την εποχή του πογκρόμ του Κάμπελ, υπήρχαν άτομα που μένανε σε προσφυγικές παραγκουπόλεις;

«Μέσα στην εβδομάδα που ακολούθησε την πυρκαγιά και παράλληλα με τη μεγάλη προσπάθεια για τον ανεφοδιασμό της πόλης, την αποκατάσταση των επικοινωνιών, την προσωρινή στέγαση και τη φροντίδα προς τους πληγέντες, η Ελληνική Κυβέρνηση ανακοίνωσε την απόφασή της να απαλλοτριώσει την πυρίκαυστη ζώνη που ανήκε σε 4.101 ιδιοκτήτες» , γράφει η Αλεξ. Γερολύμπου («Θεσσαλονίκη 1850-1918, το μερίδιο της φωτιάς», σελ. 281 κ.ε., Εκδόσεις ΕΚΑΤΗ).

«Η καρδιά του κέντρου σχηματίστηκε από δύο πλατείες που ενώνονταν από μία λεωφόρο κάθετη στην παραλία και με υπέροχη προοπτική προς τον Όλυμπο. Η μία πλατεία, στη θέση του ρωμαϊκού Ιπποδρομίου, ένωνε το δημαρχείο, που συνδεόταν με μία αψίδα με το δικαστικό μέγαρο και τα κτίρια των διοικητικών υπηρεσιών. Η δεύτερη, η πλατεία Αριστοτέλους, τόπος αναψυχής και πολυτελών καταστημάτων, σχημάτιζε μία πραγματική piazzetta στην παραλία και γινόταν το “μπαλκόνι της πόλης”. Η λιτή αρχιτεκτονική των δύο πλατειών και της λεωφόρου έπρεπε να συμφωνεί με τα σχέδια της επιτροπής, ακολουθώντας ένα νεοβυζαντινό ρυθμό, σε ανάμνηση του ένδοξου παρελθόντος της πόλης.» , αναφέρει εύστοχα η Αλ. Γερολύμπου, μεταξύ πολλών άλλων άριστων και κατανοητών περιγραφών της.

Πίσω, αλλά εμφανώς, από όλα αυτά υπήρχε ένα αποφασιστικό Κράτος, που έπαιξε το ρόλο του ενός Εργολάβου στα ακίνητα, με τεχνητή αύξηση της τιμής της απαλλοτριωμένης γης, «προς όφελος ενός δημιουργηθέντος Μεσιτικού Ομίλου, στον οποίο ανήκαν όλοι οι ιδιοκτήτες της πυρίκαυστης ζώνης» !

Η συμμετοχή τους στον Όμιλο αυτό ήταν ανάλογη της εκτιμηθείσας αξίας του απαλλοτριωθέντος οικοπέδου, χωρίς δυνατότητα μη αποδοχής της αξίας, μη συμμετοχής, κερδοσκοπίας και παρεμποδίσεων εκτέλεσης του όλου σχεδίου της επίσημης «κομπίνας».

Τα νέα οικόπεδα τιμολογήθηκαν κατά την αξία που απέκτησαν από το νέο σχέδιο και βγήκαν σε ελεύθερο πλειστηριασμό με προηγούμενους και προτιμόμενους στις προσφορές, τους παλαιούς ιδιοκτήτες και συμμετέχοντες στο Μεσιτικό Όμιλο και με υποχρέωση τήρησης των ομοιόμορφων δομικών και αρχιτεκτονικών σχεδίων των νέων κτιρίων.

Ο φτωχός Δήμος και το φτωχό Κράτος δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα κάλυψης των τεράστιων δαπανών για την κατασκευή των κοινόχρηστων χώρων, οδών, πλατειών και άλλων υποδομών της νέας πόλης.

Η σωτήρια λύση δόθηκε μέσω της «κομπίνας» που στήθηκε, δια της τεχνητής υπεραξίας των απαλλοτριωθέντων οικοπέδων, επί των οποίων, όσοι είχαν οικονομική δυνατότητα ή ασφαλισμένα κτίρια, είχαν και την ευχέρεια συμμετοχής στους πλειστηριασμούς και αγοράς των καλύτερων οικοπέδων από το Μεσιτικό Όμιλο.

Τα πολλά κέρδη του Ομίλου αυτού μοιράστηκαν κατά ήμισυ στους συμμετέχοντες εταίρους και κατά το ήμισυ στο Δήμο Θεσσαλονίκης και έτσι αυτός απέκτησε την οικονομική δυνατότητα καλύψεως των πολλών δαπανών για τους κοινόχρηστους χώρους, χωρίς να αναφέρεται πουθενά ότι το Ελληνικό Δημόσιο διέθεσε κρατικά χρήματα για την ανοικοδόμηση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης.

Πηγές (1, 2)

Ποιοί άραγε βρέθηαν με ακίνητη περιουσία στο κέντρο της πόλης ενώ πριν την πυρκαγιά δεν τους ανήκε; Ποιοί σταματήσανε το σχέδιο του Εμπράρ, μετα τρέποντας , με την πα΄ροδο των χρόνων, την πόλη από ένα συρφετό στενών δρόμων και παραγκών, οθωμανικής αρχιτεκτονικής, σε ένα συρφετό στενών δρόμων και τσιμέντου, νεοελληνικής αρχιτεκτονικής.

Μπορεί η πόλη να πέταξε με την βοήθεια της πυρκαγιάς το οθωμανικό της φόρεμα αλλά αυτό που φόρεσε από εκεί και μετά δεν ήταν κάτι καλύτερο. Όλα αυτά σε όφελος των μεγαλοιδιοκτητών και των εργολάβων.

Σήμερα ίσως πάλι να μας χρειάζεται μια φωτιά. Ίσως πάλι να χρειάζεται να χρειάζόμαστε ανθρώπους με όραμα, διάθεση για δουλειά και προσηλωμένους στηνπόλη και στο τι μπορούνε να κάνουν για την πόλη.

Η καταστροφή ήταν τεράστια. Το 32% της Θεσσαλονίκης είχε καεί και η ζημιές ήταν της τάξης των 8.000.000 χρυσών λιρών. Με δυσκολία οι ασφαλιστικές εταιρίες πληρώσανε τα 3.000.000 χρυσές λίρες και το γαλαντόμο ελληνικό δημόσιο έβαλε το ιλλιγιώδες ποσό του 1.500.000 δραχμών (!!!) και συνέστησε επιτροπές που θα μαζεύανε λεφτά.

Οι πληγέντες από την πυρκαγιά υπολογίστηκαν σε περίπου 72.500. Η αναφορά του προϊσταμένου της Διεύθυνσης Θυμάτων Πυρκαϊάς Αλεξάνδρου Πάλλη προς την κυβέρνηση μνημονεύει ξεχωριστά τους πυροπαθείς των τριών κοινοτήτων της Θεσσαλονίκης: 50.000 Εβραίοι, 12.500 Ορθόδοξοι και 10.000 μουσουλμάνοι [4].

…

Πολλοί Εβραίοι, έχοντας χάσει τα πάντα, έφυγαν για τις δυτικές χώρες και κυρίως τηΓαλλία, ενώ ένας αριθμός τους ακολουθώντας το σιωνιστικό κίνημα εγκαταστάθηκε στην Παλαιστίνη.