Η Σχολή Καζές ή Οποια Πέτρα και Αν Σηκώσεις, μέρος 1ο

Αν μιλήσω για την απόσταση μεταξύ της επικρατούσας αφήγησης και των ιστορικών γεγονότων, δεν κομίζω γλαύκας εις Αθήνας. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, όμως, η απόσταση δεν είναι απλώς μεγάλη: είναι ένα εναλλακτικό σύμπαν, το οποία δεν έχει κανένα σημείο ταύτισης με την πόλη, όπως την έζησαν οι άνθρωποι της τότε. Ένα παράδειγμα είναι η Σχολής Καζές, όπου σήμερα στεγάζεται το Δημοτικό Βρεφοκομείο «Αγιος Στυλιανός». Δεν είναι μόνο που αγνοείται παντελώς από τους περισσότερους η εβραϊκή ιστορία του κτιρίου, ενώ ως “άξια διάσωσης” προβάλλει μόνο η ύστερη, χριστιανική. Είναι που αγνοείται η τεράστια γενναιοδωρία που επέδειξε επί δεκαετίες η ΙΚΘ απέναντι στο ίδρυμα, για να εισπράξει αντί άλλης αναγνώρισης, την επίθεση εκ δεξιών αλλά και εξ ευωνύμων.

 Αφορμή για να γραφεί το παρόν κείμενο υπήρξε μια ανάρτηση “ενημερωτικού” ιστολογίου, που αμφισβητούσε την κυριότητα του κτιρίου και άφηνε υπονονοούμενα που προσφέρονταν για χυδαία προεκλογική εκμετάλλευση. Ομως και μετά, μια απρόσμενη εξέλιξη με έκανε να διαπιστώσω για άλλη μια φορά το μέγεθος της άγνοιας (ή της συγκάλυψης) της τοπικής ιστορίας, όταν αυτή αναφέρεται στο εβραϊκό παρελθόν της πόλης που με ανάγκασε να το χωρίσω σε δυο κομμάτια. Αποφάσισα να δημοσιεύσω το κείμενο (μετά τις εκλογές, για λόγους που θα γίνουν προφανείς μετά) για να υπάρχει καταγεγραμμένη στο Διαδίκτυο η ιστορία της Σχολής Καζές. Το κείμενο είναι εκτεταμένο, αλλά πέφτει σε μας να αναπληρώσουμε «σιωπές» 70 χρόνων.

 *Το παρόν άρθρο είναι μια εικονογραφημένη και εμπλουτισμένη μεταγραφή των εξαιρετικών εργασιών της Αίγλης Μπρούσκου  για τη Σχολή Καζές και το Ίδρυμα του Αγίου Στυλιανού. Δε μπορώ παρά να εκφράσω την βαθύτατη ευγνωμοσύνη μου για τα άρθρα της,  που μας επιτρέπουν να ανακτήσουμε την ιστορία μας.  Η επιστημονική τεκμηρίωση αλλά και η ευαισθησία που αρμόζει στην προσέγγιση του θέματος αναγνωρίζονται και από το Ιδρυμα του Αγίου Στυλιανού. Μακάρι να ακολουθήσουν και άλλοι το παράδειγμα της κυρίας Μπρούσκου.

Α’ Μέρος
Η ιστορία της Σχολής Καζές

Αποψη του συνοικισμού 151/ πηγή: Γενικά Αρχεία ΙΚθ/Εβραϊκό Μουσείο

Η Σχολή Καζές δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της προσπάθειας της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης (ΙΚΘ) και του οργανισμού Alliance Universelle Israelite να αναδημιουργηθεί ο εκπαιδευτικός ιστός της πόλης, μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917.

 Aπό τα μέσα του 19ου αιώνα, o οργανισμός της Alliance Universelle Israelite, (Αλλιάνς στα ελληνικά), πρωτοπορούσε στην ίδρυση μοντέρνων σχολείων στην Εγγύς Ανατολή – το πλεον γνωστό ήταν αυτό της πλ.Αριστοτέλους για το οποίο μιλήσαμε εδώ. Στη Θεσσαλονίκη, ανέλαβε τα σχολεία στους νέους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν για τη στέγαση των πυροπαθών. Ένας από τους σημαντικότερους ήταν ο συνοικισμός “Λιάου Μπενοζίλιο”, στην περιοχή της κάτω Τούμπας, που έμεινε γνωστός ως “Συνοικισμός 151”. Το όνομα προέρχεται από το ιταλικό στρατιωτικό νοσοκομείο 0151, που λειτουργούσε στην ίδια περιοχή, την περίδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Μετά την πυρκαγιά η ΙΚΘ κατέβαλλε 300.000 δρχ. στον ιταλικό στρατό για την αγορά του κτιρίου του νοσοκομείου, 200.000 δρχ. για αγορά παρακείμενων οικοπέδων και 700.000 δρχ. για την ανέγερση των κτιρίων του συνοικισμού. Το 1920, ο «Συνοικισμός 151» διέθετε τη συναγωγή Μπεθ Ελ, παράρτημα της ιατρικής υπηρεσίας και  του φαρμακείου του ιδρύματος Μπικούρ Χολίμ, δημόσια λουτρά και κοινοπραξία τροφίμων.

Αριστερά ο Ιακώβ Καζές, δεξιά διαφήμιση της μπύρας Ολυμπος-Νάουσα στα λαντίνο /πηγή: Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας

Μεταξύ των κτιρίων που ανεγέρθηκαν εκείνη την περίοδο στο συνοικισμό, ήταν και το σχολείο. Λειτούργησε για πρώτη φορά το 1919 υπό την αιγίδα της Αλλιάνς και αργότερα μετονομάστηκε σε “Σχολή Καζές” προς τιμή του Ιακώβ Καζές, προέδρου της ΙΚΘ, ο οποίος συνέβαλλε αποφασιστικά στην βελτίωση του. Το σχολείο κατασκευάστηκε με χρηματοδότηση από την ΙΚΘ, ενώ ένα σημαντικό μέρος των κεφαλαίων προήλθε από έκτακτη κρατική επιχορήγηση.

Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε μέριμνα του κράτους για την εκπαίδευση των εβραίων πολιτών του. Λόγω αδυναμίας (ή άρνησης) του ελληνικού κράτους να αναλάβει το κόστος, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης είχε δημιουργήσει ένα δίκτυο κοινοτικών σχολείων, το οποίο επέβλεπε η Επιτροπή Εκπαίδευσης (Kommision Superiora de Instruktion). Τα σχολεία του δικτύου ήταν συνήθως ιδιοκτησία της Ισραηλιτικής Κοινότητας, η οποία αναλάμβανε τα έξοδα λειτουργίας τους, ενώ το Δημόσιο κάλυπτε την μισθοδοσία μόνο των χριστιανών καθηγητών και κατέβαλε κάποια επιχορήγηση, όταν επέτρεπαν οι συνθήκες. Υπήρχαν και περιπτώσεις σχολείων, όπως η σχολή Ταλμούδ Τορά της Ικτίνου που η ΙΚΘ δώρησε το οικόπεδο με αντάλλαγμα την ανέγερση κοινοτικού σχολείου, αλλά στην περίπτωση του Καζές η ιδιοκτησία οικοπέδου και κτιρίου ήταν της ΙΚΘ. Αυτά τα σχολεία, τα λεγόμενα “κοινοτικά”, ακολουθούσαν το πρόγραμμα των χριστιανικών, με την προσθήκη της διδασκαλίας της εβραϊκής θρησκείας και των γαλλικών όπου ήταν αυτό εφικτό. Η επίβλεψη αυτών των σχολείων, τα οποία θεωρούνταν δημόσια όσο αφορά το καθεστώς λειτουργίας των, ανήκε στο τμήμα Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας.

Συναγωγή Μπεθ Ελ του συνοικισμού 151/ πηγή: Οι Συναγωγές της Βέροια και Θεσσαλονίκης, Η.Μεσσίνα

****************************************************************

Πριν συνεχίσω με την ιστορία της Σχολής Καζές, δεν θα αποφύγω τον πειρασμό να ρίξω μερικές κλεφτές ματιές σε λίγα από τα σχολικά αρχεία διαθέτει η ΙΚΘ (καθώς το πλήρες αρχείο βρίσκεται στη Μόσχα και ακόμα αναμένεται).  Πιστεύω οτι βοηθούν να δείξουν οτι τα σχολεία ήταν κάτι περισσότερο από απλά τούβλα και κεραμίδια και είναι απαραίτητα στοιχεία για την αναπαράσταση του περιβάλλοντος των κοινοτικών σχολείων της εποχής.

Ρεφεκτόριο Ματανώτ Λαεβιονίμ στη Σχολή Καζές/ πηγή: εκθεση Αρχ.Μουσείου Θεσσαλονίκης

Η Σχολή Καζές, όπως είπαμε, ήταν ενταγμένη στο δίκτυο των κοινοτικών σχολείων που χρηματοδοτούσε η ΙΚΘ και υπόκειτο σε αυτό το ιδιότυπο καθεστώς που περιέγραψα παραπάνω. Βέβαια τα σχολεία αποτελούσαν κομβικά σημεία και λειτουργούσαν ως χώροι με παράλληλες χρήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παρακάτω φωτογραφία που απεικονίζει συσσίτιο για άπορους μαθητές που διοργανώνεται από το ιδρύμα Ματανώτ Λαεβιονίμ, στο κτίριο της Σχολής Καζές. Αυτές οι φωτογραφίες ήταν συνήθως μέρος ημερολογίων ή καρτ-ποστάλ που πουλούσαν τα ιδρύματα στην προσπάθεια να συγκεντρώσουν πόρους. Συγκεκριμένα βλέπουμε το εσωτερικό της Σχολής με έτοιμα τα γεύματα για τους μαθητές, ενώ στο τοίχο γράφει στα λαντίνο, (ισπανικά με εβραϊκούς χαρακτήρες), “Ρεφεκτόριο Ματανώτ Λαεβιονίμ” ενώ από κάτω διευκρινίζει “Ρεφεκτόριο ντε λα εσκόλα Καζές”.

Συλλογος αλληλοβοήθειας γυναικών Ντεβώρα/πηγή: Γενικά Αρχεία ΙΚΘ

Σε αυτά τα έγγραφα βλέπουμε σπαράγματα της σχολικής ζωής: καταγραφή των αναγκών για βοηθητικό προσωπικό, εγκυκλίους για την νουθέτηση των μαθητών που είναι άτακτοι στο τράμ, υπηρεσιακά σημειώματα για την παραλαβή των σχολικών βιβλίων από το Τυπογραφείο Στρούμσας εκ του ιδρύματος Τορά Ουμλαχά που έπαιζε τον ρόλο του ΟΕΔΒ.

Στην φωτογραφία αριστερά βρίσκεται μια επιστολή της Επιτροπής Εκπαιδεύσεως προς το Διευθυντή του Σχολείου Ιακώβ Μποττόν που τον πληροφορεί για μια πρόσκληση που είχαν λάβει. Συγκεκριμένα ο Οργανισμός Αλληλοβοήθειας “Ντεβώρα” των γυναικών του Συνοικισμού Μπενοζίλιο εόρταζε τα 16 χρόνια ύπαρξης και τον προσκαλούσε στην συναγωγή Μπεθ Ελ του συνοικισμού, της οποίας την φωτογραφία παρέθεσα παραπάνω. Η συναγωγή Μπεθ Ελ, μαζί με την Μπεθ Σαούλ στην Β.Ολγας, υπήρξαν οι μόνες που καταστράφηκαν κατά την διάρκεια της Κατοχής.

Στη φωτογραφία που παραθέτω παρακάτω φαίνεται η Σχολή Καζές, όπως φωτογραφήθηκε τα τέλη της δεκαετίας του ’30, για την σύνταξη της “Έκθεσης Νταούντ Λεβή”. Η έκθεση είχε συνταχθεί από έναν ανώτερο υπάλληλο της Κοινότητας και περιείχε φωτογραφίες, στοιχεία για εργαζόμενους ή ασφαλιστικά συμβόλαια και τίτλους ιδιοκτησίας από το σύνολο της κοινοτικής περιουσίας – το αυθεντικό άλμπουμ σώζεται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και χάρη στην ευγενή άδεια της διευθύντριας κ. Περαχιά φωτογράφησα τη συγκεκριμένη σελίδα. Είναι αξιοσημείωτο ότι πάνω από το κείμενο βρίσκεται η γερμανική μετάφραση γραμμένη χειρόγραφα με μολύβι, δίνοντας μια επιπλέον τραγική διάσταση στη συγκεκριμένη έκθεση.

Η σελίδα της έκθεσης Νταούντ Λεβή για το ακίνητο της Σχολής Καζές/ πηγή: Γενικά Αρχεία ΙΚΘ και Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης

πηγή: Γενικά Αρχεία ΙΚΘ

Στα έγγραφα που δημοσιεύω εδώ, βλέπουμε την αλληλεπίδραση των σχολείων με τις κρατικές αρχές: μερικές φορές είναι έμμεση όπως η σύσταση στα λαντίνο στην διεύθυνση του σχολείου εκ της Επιστροπής Εκπαιδεύσεως της ΙΚΘ για την εγγραφή συνδρομητών στο περιοδικό της Εθνικής Νεολαίας του Μεταξά (φωτ.).

πηγή: Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Σε άλλες είμαι άμεση όπως η απειλή στα ελληνικά εκ μέρους του διευθυντή της Επιθεώρησης Δημοτικών Σχολείων για κυρώσεις “προς δραχμάς 24” επειδή δεν είχε προσέλθει ο διευθυντής του σχολείου να παραλάβει το  πορτρέτο του Προέδρου της Κυβερνήσεως (φωτ.).

*******************************

Για περισσότερο από δύο δεκαετίες η σχολή Καζές λειτούργησε ως κοινοτικό δημοτικό σχολείο για την εκπαίδευση των μαθητών του, αλλά και ως κέντρο της ζωής του εβραϊκού συνοικισμού 151.  Με το ξέσπασμα του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, η ΙΚΘ προσφέρει το σχολείο για τις ανάγκες περίθαλψης των τραυματιών του Αλβανικού μετώπου, όπως μαθαίνουμε από σχετική αίτηση του Κωνσταντίνου Ιωσηφίδη που περιθάλπεται στο “στρατιωτικό νοσοκομείο ισραηλιτικής σχολής 151” εκεί για μήνες (πηγή της φωτογραφίας η σελίδα Fb η Θεσσαλονίκη μέσα στην Ιστορία από την Βασιλική Ιωσηφίδου- Παρασκευή Παπαβλασακούδη τις οποίες ευχαριστώ).

Ετσι η σχολή Καζές μετατρέπεται προσωρινά σε στρατιωτικό νοσοκομείου και ως τέτοιο λειτουργεί μέχρι την είσοδο των Γερμανών τον Μάρτιο 1941. Στη συνέχεια, όπως συμπεραίνουμε από την επιστολή της διευθύντριας του σχολείου προς τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης,  συνεχίζει την λειτουργία του ως μεικτό δημοτικό, μέχρι την εμφάνιση στο προσκήνιου του ιδρύματος Άγιος Στυλιανός.

Η ιστορία του Αγίου Στυλιανού και η Σχολή Καζές

Το βρεφοκομείο “Άγιος Στυλιανός” δημιουργήθηκε από τη χριστιανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης το 1904, ως συνέχεια προηγούμενων προσπαθειών αποκατάστασης βρεφών σε σπίτια ορθόδοξων οικογενειών. Το 1913 συστήνεται το ομώνυμο σωματείο, με μέλη αποκλειστικά γυναίκες. Αρχικά, το βρεφοκομείο στεγάζεται σε οίκημα πλησίον του Θεαγενείου Νοσοκομείου. Αξίζει να σημειωθεί ότι το νέο ίδρυμα έρχεται ως «απάντηση» στα καθολικά ιδρύματα στο Ζεϊτενλίκ, που “δια σατανικών και ύπουλων μέσων, έσβηναν τη θρησκευτική και εθνική συνείδηση των Ελληνοπαίδων που είχον την ατυχία να πέσουν εις τα παγίδας των”, όπως σημειώνουν οι πρωτεργάτες του ιδρύματος στα απομνημονεύματα τους. Παρά την ανησυχία για πιθανή αλλοίωση του φρονήματος των ελληνοπαίδων, τα περισσότερα βρέφη παραδίδονται για να μεγαλώσουν σε σπίτια εβραίων γυναικών, που προσλαμβάνονται ως τροφοί. Η λύση των τροφών επιλέχθηκε, λόγω στενότητας χώρου του πρώτου οικήματος που στέγασε το βρεφοκομείο. Στην πλειοψηφία τους αυτές οι τροφοί είναι εβραίες- αριθμούν 137 σε σύνολο 183.

Το 1937 το σωματείο διαλύεται και το 1938 το Βρεφοκομείο περνάει στον έλεγχο του Δήμου Θεσσαλονίκης. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος το βρεφοκομείο είχε μεταφερθεί από το οίκημα δίπλα στο Θεαγένειο και στεγαζόταν στη Βίλα Χαφίζ Μπέη, εκεί όπου σήμερα λειτουργεί η Σχολή Τυφλών. Όμως οι Γερμανοί επιτάσσουν το κτίριο- η επίταξη χριστιανικών σχολείων δεν ήταν πρωτοφανές φαινόμενο, αν και προφανώς οι Γερμανικές αρχές Κατοχής “προτιμούσαν” τα εβραϊκά ιδρύματα. Το βρεφοκομείο μετακομίζει στο υπόγειο του κτιρίου, εκεί όμως οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για τα βρέφη, με αποτέλεσμα την αύξηση της θνησιμότητας. Η λύση βρέθηκε έναν χρόνο αργότερα, τον Απρίλιο του ’42. Αποφασίστηκε η έξωση των μαθητών της Σχολής Καζές και η αναγκαστική “ενοικίαση” του κτιρίου στο ίδρυμα Άγιος Στυλιανός. Το μίσθωμα ήταν υποτυπώδες, καθώς το ποσό επαρκούσε για λιγότερο από ένα κιλό κρέας.

Παρόλα αυτά η χριστιανή διευθύντρια της σχολής Καζές, Μαρία Συμεωνίδου επιμένει και μέσω της Επιθεώρησης Δημοτικών Σχολείων και της Διεύθυνσης Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεων ζητάει “την μεταφορά του βρεφοκομείου Αγιος Στυλιανός εκ[τός] του διδακτηρίου «…» ώστε να καταστή δυνατή η λειτουργία” του δημοτικού σχολείου. Από την απάντηση του Δημάρχου Μερκουρίου, στο περιθώριο της επιστολής, διακρίνεται μόνο το “Δεν είναι δυνατή η μεταφορά”.

Άλλες επιστολές της ΙΚΘ προς το βρεφοκομείο αφορούν το ενοίκιο, που είχε πάψει να πληρώνει το Αδελφάτο του Βρεφοκομείου και το αίτημα για φύλαξη τουλάχιστον των θρανίων ώστε να αποφευχθούν οι κλοπές.

Στις 15 Μαρτίου του 1943 σημειώνεται στο απουσιολόγιο του προσωπικού η αποχώρηση των Ντουντού Σολομών, Ταμάρ Πιγχάς, Σινιόρα Ρουσέ, Σάρας Ρόζας, χωρίς επιπλέον εξηγήσεις. Το σύνολο των μαθητών, καθηγητών και καθαριστριών του σχολείου ακολουθούν την κοινή μοίρα των εβραίων της Θεσσαλονίκης, που μεταφέρονται στα ναζιστικά στρατόπεδα.

Μέρος του Παλαιού Νεκροταφείου με καταστροφές, στο βάθος η Π.Φιλοσοφική/ πηγή: Γιαντ Βασέμ

Μια εβδομάδα νωρίτερα, στις 8 Μαρτίου 1943,  το Βρεφοκομείο δέχεται την επίσκεψη του “Γερμανού Διοικητή κ. Μέρτεν” ο οποίος “μετ’ εξαιρετικού ενδιαφέροντος επισκεφθείς εν προς εν όλα τα διαμερίσματα του ιδρύματος” και αφού μίλησε με γιατρούς και την διευθύντρια “υπεσχέθεις ταχείαν ενίσχυσιν”. Η ταχεία ενίσχυση ήρθε υπό την μορφή ενός εμβάσματος 500.000 δραχμών και την προσφορά δωρεάν οικοδομικού υλικού. Αγνοούμε την προέλευση, αλλά μόνη πηγή εκείνη την εποχή είναι το εβραϊκό νεκροταφείο και οι εβραϊκοί συνοικισμοί «6» και «Χιρς», που κατεδαφίζονται από τον Δήμο Θεσσαλονίκης, τη Γενική Διοίκηση και εργολάβους με πρόσβαση στις γερμανικές αρχές Κατοχής, γεγονός που δημιουργεί βάσιμες υποψίες. Αργότερα τα μέλη του Αδελφάτου επισκέπτονται τον Μέρτεν για να εκφράσουν τις ευχαριστίες τους και:

“Επί την ευκαιρία παρακαλέσαμεν όπως εκ των κατασχεθέντων από διάφορα Ισραηλιτικά καταστήματα σκευών χορηγηθώσι στο ίδρυμα μερικά απολύτων αναγκαίο βάσει καταστάσεως, ην παραδώσαμεν τω κυρίω Μέρτεν. Μετ’ ευχαριστήσεως επληροφορηθήσαμεν οτι πολλά εκ των προαναφερόμενων σκευών εχορηγήθησαν ημίν εκ των Γερμανικών Αρχών, ως επίσης και τα δυο παραπλεύρως του κτιρίου μας κείμενα δυο ισραηλιτικά οικήματά…”

Το Βρεφοκομείο στεγάστηκε, αφήνοντας “άστεγους” τους εβραίους μαθητές του σχολείου, ενδεχομένως επισκευάστηκε με ταφόπλακες/τούβλα από εβραϊκούς τάφους, εξοπλίστηκε με οικοσκευές από λεηλατημένα εβραϊκά σπίτια και καταστήματα, ενώ μπήκε στο χορό της λεηλασίας των περιουσιών…

 Η Αίγλη Μπρούσκου, ιστορικός που ασχολήθηκε με το Ίδρυμα Άγιος Στυλιανός, σχολιάζοντας τα γεγονότα λέει ότι δεν μπορούμε να αντιληφθούμε το βάρος της ευθύνης που έπεφτε στους ώμους των τοπικών αρχόντων για να διασφαλίσουν την επιβίωση των τροφίμων του ιδρύματος. Αισθάνομαι όμως την ανάγκη να προσθέσω ότι κάθε επιλογή έχει το βάρος της και η συμμετοχή στη λεηλασία περιουσιών αποτελεί μέρος της κληρονομιάς του Αγ. Στυλιανού. Ειδικά αν αναλογιστεί τι απέγινε σε ό,τι έπεσε στα χέρια του…

το δεύτερο μέρος σε αύριο με την σύγχρονη ιστορία…