Το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα: Εβραϊκοί τάφοι στο Πανόραμα

τά σά κηρύγμαθ΄, ώστ΄άγραπτα κασφαλη θεών νόμιμα δύνασθαι θνητόν όνθ΄ υπερδραμείν

Παγκάκι από ταφόπλακα στην είσοδο

Με τον παππού και την γιαγιά μου ποτέ δε μιλήσαμε αναλυτικά για την εμπειρία τους στο Ολοκαύτωμα. Βέβαια από μικρός ρωτούσα τις ιστορίες για το τατουάζ στα χέρια τους και άκουγα ιστορίες “απ’τα στρατόπεδα”, ενώ η εμπειρία της Σοά (ή Ολοκαύτωμα όπως είναι γνωστό στα ελληνικά) είναι ένας από τους κεντρικούς άξονες της ζωής της Κοινότητας. Αλλά όλα αυτά τα αισθανόμουν σαν μια παλιά ιστορία σε μια ξένη χώρα, που αφορούσε ανθρώπους σε μια εποχή πολύ μακρινή ώστε το παιδικό μου μυαλό μπορούσε να συλλάβει. Εγώ ήξερα το εβραϊκό σχολείο μου, τους χριστιανούς φίλους μου στην αλάνα στην Κωνσταντινουπόλεως, τους εβραίους στη Λέσχη και τη Κατασκήνωση, τις εβραϊκές γιορτές στη Συναγωγή και τις χριστιανικές στη τηλεόραση και από τα μεγάφωνα των εκκλησιών κάθε Πάσχα. Οταν έβλεπα μαρμάρινες πλάκες με εβραϊκά αυλές όπως απέναντι από το ζαχαροπλαστείο Τάσσος στο Πανόραμα ή σε αυλές εκκλησιών όπως της Αγ.Σοφίας εκπλησσόμουν να βλέπω κάτι δικό μου έξω από τα στενά καθορισμένα πλαίσια της κοινοτικής ζωής. Χρειάστηκε 18 χρονών να διαβάσω ένα βιβλίο του Ν.Δήμου που ανάφερε “τη μεγάλη ντροπή της οικοδόμησης του Πανεπιστημίου πάνω στο εβραϊκό νεκροταφείο” για να αρχίσω να αναρωτιέμαι για την προέλευση αυτών των εβραϊκών μαρμάρων.

Μέρος των εκατοντάδων σπαραγμάτων

Οπότε δε ξέρω τι σκέφτονταν ο παππούς και η γιαγιά όταν έβλεπαν τους ανασκαμμένους τάφους, τα κόκαλα των οικογενειών τους πεταγμένα στις άκρη από τους τυμβωρύχους που άνοιγαν τάφους μετά τον πόλεμο προσπαθώντας να βρουν χρυσά δόντια στα κρανία, τις ταφόπλακες με το όνομα του παππού τους ή της θείας στοιβαγμένες ως οικοδομικό υλικό για την ανοικοδόμηση του Αγίου Δημητρίου. Οι ιστορίες που εγώ ακούσει είναι του πατέρα μου που σαν φοιτητής στο ΑΠΘ να βλέπει τους εργάτες να βγάζουν κόκαλα κατά την διάρκεια εργασιών και να υποθέτουν οτι ανήκουν σε αδέσποτα. Ξέρω τα συναισθήματα μου την πρώτη φορά που είδα εβραϊκές ταφόπλακες – πλεον όμως ξέροντας τι είναι και σε ποιον ανήκουν. Ξέροντας οτι 25 γενιές της οικογένειας μου – οι τάφοι με τα ονόματα τους μπορεί να είναι τα πεζοδρόμια στα οποία πατώ ή τα παγκάκια στα οποία θα κάτσω να ξεκουραστώ. Την συγκίνηση που νοιώθω κάθε φορά που λέω φωναχτά ένα όνομα που μπορεί να μην είχε ποτέ ευκαιρία να ακουστεί αλλιώς. Η φρίκη όταν συνειδητοποιώ οτι τα οστά του μπορεί να είναι θαμμένα κάτω από τα κτίρια της Πανεπιστημιούπολης ή να έγιναν μπάζα. Την απελπισία οτι η πλάκα που δε μπορώ να διαβάσω μπορεί να ανήκει σε κάποιον από την δική μου οικογένεια ή σε κάποιου συμμαθητή μου ή  φίλου. Οτι όταν θάβουμε τους νεκρούς μας δεν παραμένουν ασφαλείς αλλά η τύχη τους εξαρτάται από την καλοσύνη του καθε εργολάβου και συλλέκτη.

Το Παλαιό Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης ήταν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο στο κόσμο με 350.000 νεκρούς και συνεχή χρήση από τουλάχιστον τον 2ο αιώνα ΚΕ μέχρι και – μετά τον πόλεμο – . Με την είσοδο των Γερμανών κατακτητών το 1941 μπόρεσαν να ολοκληρωθούν οι προπολεμικές προσπάθειες της χριστιανικής κοινότητας της πόλης για την καταστροφή του και εκμετάλλευση του χώρου που πλεον βρίσκονταν εντός των ορίων της πόλης, ακριβώς δίπλα από το χριστιανικό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας που έμεινε ανέπαφο. Ετσι τον Δεκέμβριο του 1942 εκμεταλλευόμενοι την δεινή θέση της Κοινότητας μια επιτροπή χριστιανών παραγόντων ζήτησε από τον γερμανό διοικητή την απόδοση του νεκροταφείου και μια τεχνική επιτροπή του Δήμου ξεκίνησε την καταστροφή υπερβαίνοντας ακόμα και τους περιορισμούς των γερμανών. Τάφοι αιώνων, καλλιτεχνικά έργα, τρόποι έκφρασης σεβασμού προς τους νεκρούς διασκορπίστηκαν στην πόλη: άλλα σε δημόσια έργα όπως την διαμόρφωση της Λεωφόρου Στρατού ή του Βασιλικού Θεάτρου, άλλα στις εκκλησίες της πόλης την Αγία Σοφία ή τον Αγ.Δημητρίο και άλλα και ιδιωτικά σπίτια σε όλη τη πόλη. Αλλά ακόμα και τότε 350.000 τάφοι ήταν υπερβολικά πολλοί για να καταστραφούν: από το 1946 μέχρι το 1949 αφθονούν οι ειδήσεις για την απέλπιδη προσπάθεια να γλυτώσουν τους υπάρχοντες τάφους. Τελικά το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο τα κατάφερε και προσάρτησε τη περιοχή δημιουργώντας τη σημερινή Πανεπιστημιούπολη.

Την απελπισία που αισθάνομαι κάθε φορά όταν ανακαλύπτω νέες ταφόπλακες αισθάνθηκα όταν είδα αρκετά εκατοντάδες σπαράγματα τάφων – άλλα απλές ταφόπλακες, άλλα περίτεχνα διακοσμητικά – κατά τη διάρκεια μιας ακόμα ανακομιδής στο Καρίπειο Ιδρυμα στο Πανόραμα. Στους χώρους του ιδρύματος, έργο του γνωστού ιατρού Αλέξανδρου Καρίπη, βρέθηκαν είτε ενσωματωμένες σε τοίχους, είτε ως διακοσμητικά, είτε ως απλές πλάκες για την πλακόστρωση της αυλής. Ορισμένοι τάφοι ήταν παλιοί, άλλοι όμως ήταν σύγχρονοι ως και τον Ιούλιο του 1940.

Και μεταξύ αυτών ένα πολύτιμο εύρημα χωρίς προηγούμενο: η ταφόπλακα του παππού των σαλονικιών δημοσιογράφων – του Σααδή Λεβή, ενός ογκόλιθου της σαλονικιώτικης διανόησης του 19ου αιώνα. Ο Σααδή Μπετσαλέλ αΛεβή, (στην φωτογραφία αριστερά μαζί με την γυναίκα του με τις παραδοσιακές σαλονικιώτικες φορεσιές), υπήρξε όχι μόνο πρωτοπόρος δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας Λα Εποκα αλλά και κοινωνικός πρωτοπόρος που όχι απλώς κατέγραψε την μετάβαση της Θεσσαλονίκης στη νεωτερικότητα, αλλά εργάστηκε ενεργά προς αυτό το σκοπό. Σήμερα τον θυμόμαστε ως πρωτοπόρο της σαλονικιώτικης ριζοσπαστικής δημοσιογραφίας με την ομώνυμη οδό στη περιοχή του Φαλήρου αλλά και την έκδοση το 2012 της σχολιασμένης αυτοβιογραφίας του από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ.

Ταφόπλακα του Σααδή Λεβή

Η τρύπα στο πεζοδρόμιο που δημιουργήθηκε μετά την αφαίρεση

Απεικόνιση του αρόν ακόντες μιας συναγωγής, ενώ μόλις αφαιρέθηκε

Και το ερώτημα είναι: πώς βρέθηκαν εκεί; Μήπως κάποιος ασυνείδητος χριστιανός εργολάβος τα θεώρησε οικοδομικό υλικό; Αν ήταν έτσι οι λόγιοι και εγνωσμένου κύρους ιδρυτές και μέλη του Καρίπειου Ιδρύματος δεν θεώρησαν οτι ήταν ιστορική και θρησκευτική ασέβεια η χρησιμοποίηση τους; Ακόμα και αν δεν ήξεραν την αξία τους, στα πλαίσια των σκοπών του Ιδρύματος, δεν θα θεωρούνταν εύλογη η προσφυγή στην Αρχαιολογική Υπηρεσία; Οταν καθόντουσαν να ξαποστάσουν στο παγκάκι στην είσοδο θεωρούσαν φυσιολογικό να είναι μια ταφόπλακα; Αυτά είναι ερωτήματα δεν είναι ακαδημαϊκά: είναι ερωτήσεις που εκπορίζονται από μια προσεκτική ανάγνωση των σκοπών του ιδρύματος που αναφέρουν Η διάσωση, συντήρηση, προβολή και προαγωγή του ιστορικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος σχετικά με την πολιτιστική ανάπτυξη της Μακεδονίας και Θράκης αλλά και του απανταχού Ελληνισμού . Στον επικήδειο του ο γνωστός Μέρτζος της ΕΜΣ τον εμφανίζει τον ιδρυτή του Αλέξανδρο Καρίπη από το Κρούσεβο ως εξαίρετο ιστοριοδίφη, ενώ ο νυν πρόεδρος του Αθανάσιος Αγγελόπουλος είναι καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας στο ΑΠΘ: θεωρώ δεδομένο οτι γνωρίζει όχι μόνο τα ταφικά έθιμα των Εβραίων αλλά και την ιστορία του ιδρύματος στο οποίο διδάσκει.

Αφαιρώντας ταφόπλακες από πεζοδρόμια με κομπρεσέρ και ρόδα

Και όμως στο Καρίπειο χρησιμοποιήθηκαν ως διακοσμητικά αντικείμενα και ως κοινά οικοδομικά υλικά ταφόπλακες όχι μόνο των οικογενειών μας αλλά και αυτές που ανήκουν σε μια κοινή σαλονικιώτικη κληρονομιά. Ετσι επιβεβαιώνουν την πεποίθηση οτι η Χριστιανική ελίτ της πόλης ορίζει τη Θεσσαλονίκη ως αποκλειστικά ελληνόχριστιανική πόλη, ενώ οι Εβραίοι παίζουν το ρόλο του χρήσιμου ηλίθιου όταν τους έχουν ανάγκη, (πχ να μιλήσουν για την ανύπαρκτη βοήθεια του κλήρου κατά τη διάρκεια της Κατοχής ή για την διατυμπάνιση της ελληνικότητας της Μακεδονίας). Ελπίζω μόνο να μη τους διαβάζει ο Ερντογκάν στον οποίο έστειλαν μια επιστολή διαμαρτυρίας για ένα πίνακα στην Άγκυρα για τον οποίον: “εκθεση μίας τέτοιας παραστάσεως προσβολής και μίσους εναντίον των ιερών και οσίων χριστιανικού ορθοδόξου λαού“. Και αυτό γιατί στην ίδια επιστολή γράφουν η θρησκευτική πολιτιστική συνείδησή τους δεν ανέχεται κάτι τέτοιο. Όπως δεν ανέχεται τα ίδια και εναντίον ιερών συμβόλων και τόπων των συμπολιτών μας Μουσουλμάνων ή Εβραίων ή Αρμενίων ή άλλων. Συντηρούμε και εξυπηρετούμε τα ιερά σύμβολα και προσκυνήματά των με θρησκευτική ευλάβεια, καθώς αρμόζει στον θρησκευτικό και πολιτικό πολιτισμό μας.

Δεν ξέρω το πως εκλαμβάνουν τη συντήρηση αλλά η κλοπή εβραϊκών ταφόπλακων και η χρησιμοποίηση τους ως παγκάκια δεν εκλαμβάνεται από κανέναν Εβραίο ως πράξη ευλάβειας. Αλλωστε ενδεικτικό είναι το γεγονός οτι παρά το γεγονός οτι ευθύνονται για την ασέβεια στην μνήμη των νεκρών και των οικογενειών τους, η αποκομιδή των πλακών έγινε με έξοδα της Κοινότητας, όπως και η αποκατάσταση των τρύπων που αφήνουν οι ταφόπλακες. Και δυστυχώς ούτε καν καταλήγουν στο φυσικό τους χώρο μιας και οι παλαιότερες καταλήγουν στις κλειστές αποθήκες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ενώ μόνο οι νεώτερες καταλήγουν στο Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο. Και αν σε πολλούς μπορεί να φαίνεται φυσικό, αν δεν είχαν διασωθεί έτσι μερικές παλαιότερες ταφόπλακες δεν θα είχα την τύχη να βρω μια της οικογένειας μου του 1667 χάρη στη βοήθεια του κ.Μπενμαγιόρ τον οποίο και ευχαριστώ, ο άνθρωπος που είναι υπεύθυνος και για την ταυτοποίηση της ταφόπλακας του Σααδή Λεβή.

Μιλώντας με μέλη της Κοινότητας, τα οποία ήταν φίλοι με τον ιδρυτή, δεν απέτρεψαν το ενδεχόμενο να τα είχε μαζέψει με σκοπό να τα διαφυλάξει. Βρίσκω αδύνατον να πιστέψω αυτή την υπόθεση όταν χρησιμοποιούνται ως πεζοδρόμια και σπασμένες. Ετσι και αλλιώς η οποιαδήποτε υποθετική θετική προαίρεση του ιδρυτή ή του ιδρύματος έναντι στους εβραίους συμπολίτες τους παραμένει μια κοροϊδία μπροστά στο απτό γεγονός της βεβήλωσης της μνήμης των νεκρών τους και καταστροφής της πολιτιστικής τους κληρονομιάς.

Πεζοδρόμιο διάσπαρτο από ταφόπλακες

Οι ταφόπλακες με τα εβραϊκά γράμματα είναι ένα κοινό μυστικό σε αυτή τη πόλη – κανείς δε ξέρει για το νεκροταφείο αλλά σε συζητήσεις στη πραγματική ζωή και στο Διαδίκτυο όλοι ξαφνικά θυμούνται κάτι περίεργα μάρμαρα στη Πανεπιστημιούπολη στο Αστεροσκοπείο ή στο παρκάκι στην Κρήτης ή σε άλλα μέρη στη πόλη. Είναι βέβαιο οτι σχεδόν κάθε Χριστιανός και Εβραίος που διαβάζει αυτό το κείμενο έχει περπατήσει πάνω σε ταφόπλακες ανθρώπων που κάποτε ανέπνεαν και δημιούργησαν σε αυτό το τόπο. Πολλές φορές με ειλικρινή άγνοια έχει καταπατήσει την άγραφη και απαρασάλευτη επιταγή των Θεών που από την Αντιγόνη μέχρι σήμερα αποτελεί κοινή αξία της ελληνικής κοινωνίας: τον σεβασμό των νεκρών. Οι νεκροί που βεβηλώνουμε είναι οι οικογένειες μας, όχι κάποιος Πολυνείκης, αλλά οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, μικρά παιδάκια που δεν κατάφεραν να ζήσουν τη ζωή, στρατιώτες με το εθνόσημο, άρρωστοι από ελονοσία – άνθρωποι που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν εδώ και εδώ ήλπιζαν να βρουν την αιώνια ανάπαυση.

Πολλές φορές ακούω την φράση οτι αρκετά μιλάμε για τους Εβραίους. Αν κάτι μας λένε οι ταφόπλακες στο Καρίπειο Ιδρυμα είναι ότι καμία συζήτηση δεν έχει ξεκινήσει. Οι Εβραίοι ακόμα παλεύουμε για να θάψουμε τους νεκρούς μας και οι σωστικές επεμβάσεις είναι το αυτονόητο και τις οποίες δε πρέπει να τις θεωρούμε ως πρόοδο αλλά ως αυτονόητο δικαίωμα που έχει καθυστερήσει δεκαετίες. Και αφού σώσουμε τις εκατοντάδες ταφόπλακες που βρίσκονται ακόμα διασκορπισμένες στην πόλη σε δημόσιους χώρους, εκκλησίες, ιδιωτικά σπίτια και συλλογές ασυνείδητων εμπόρων θα πρέπει να αναρωτηθούμε το πώς έφτασαν εκεί δεκαετίες μετά τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα.

Εχει έρθει ο καιρός για να αναλογιστούμε τις ευθύνες απέναντι στην ιστορία μας, Χριστιανοί και Εβραίοι, όχι μόνο για το παρελθόν αλλά και τα εγκλήματα του παρόντος. Οταν δε βλέπουμε ο ένας τον άλλο ως γείτονα και ως άνθρωπο, όταν ακόμα και ως νεκροί δε μπορούμε να μπορούμε να συνυπάρχουμε πώς ελπίζουμε να έχουμε ένα κοινό μέλλον ; Οτι χωρίς να θάψει τους νεκρούς της, ολόκληρη η Θεσσαλονίκη δε μπορεί να προχωρήσει μπροστά αφού η ιστορία της συνεχίζει να την κυνηγά. Οτι κάθε Σαλονικιός δε μπορεί να είναι βέβαιος για την ύπαρξη ενός κοινού κώδικα αξιών που επιτρέπει τον σεβασμό των ιερών και όσιων του. Αλλά πλεον και οτι ο καιρός της Ισμήνης για τους Εβραίους έχει περάσει – η εβραϊκή Αντιγόνη ικετεύει τον Κρέοντα για την άδεια να θάψει τον αδερφό της αλλά σκοπεύει να το κάνει ανεξάρτητα της έγκρισης του. Οτι δεν επαρκεί ο θρήνος της Ισμήνης με ανόητες πλάκες όπως προγραμματίζει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο αλλά πραγματική ταφή και χοές που θα κρατήσουν την μνήμη του ζωντανή – αυτή τη μνήμη που οι Ναζί και οι εγχώριοι συνεργάτες τους προσπάθησαν να σβήσουν.

υγ. Ευχαριστώ θερμά τον κ.Μπενμαγιόρ για την πρώτη ενημέρωση, το κ.Ν.Ν. για την βοήθεια, την κ.Μ.Π. της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και την ΣΧ για την επιμέλεια.